یادداشت وارده؛
بررسی تطبیقی ـ تقریبی سند خطبه غدیر در مصادر شیعه و سنی
گروه حوزه‌های علمیه ــ پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و استاد تفسیر و علوم حدیث در یادداشتی به بررسی تطبیقی _ تقریبی سند خطبه غدیر در مصادر شیعه و سنی پرداخت و تأکیدکرد: نه تنها عالمان شیعه که برخی دانشمندان نامدار و پرآوازه سنی نیز به نقل خطبه طولانی غدیرخم اهتمام داشته‌اند.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مروجی طبسی، پژوهشگر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و استاد تفسیر و علوم حدیث در این یادداشت از نقل خطبه غدیر و بیان فضائل اهل‌بیت(ع) از سوی برخی عالمان اهل سنت به عنوان اقدامی آگاهانه و وظیفه‌شناسانه یاد کرده است.متن این یادداشت این استاد و پژوهشگر حوزه در مورد خطبه غدیر به شرح زیر است:
1. خطبه طولانی غدیر دربردارنده موضوعات متعددی از قبیل: توحید و خداشناسی، سفارش اکید درباره ثقلین (قرآن و عترت)، توصیه به تقوا و انجام فریضه حج، هشدار نسبت به بروز فتنه‌های سیاسی ـ اجتماعی در جامعه اسلامی، تأکید بر لزوم دشمن‌شناسی و مرزبندی با جریان سیاسی نفاق و فتنه‌گران، بیان جانشینی و امامت اهل بیت(ع) و منزلت ایشان، شرایط امامت و خلافت(عصمت، علم) و معرفی حضرت مهدی(عجّل الله تعالی فرجه) است، که حدیث متواتر غدیر(من کنت مولاه فهذا علی مولاه) یا نصب امیرالمؤمنین(ع) به جانشینی بلافصل پیامبر(ص) و معرفی جایگاه والا و برتر ایشان، تنها یکی از موضوعات محوری و اصلی خطبه طولانی غدیر است. گرچه می‌توان جامع همه موضوعات مطرح شده در این خطبه را دعوت مردم به استقرار در نظام توحیدی و ولایی «الله» به مدد تمسک به قرآن و خلفای پاک پیامبر(ع) یعنی اهل بیت او(ع) که افضل و اعلم ایشان امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) است، دانست.
2. در سند خطبه طولانی غدیر ـ که نقشه راهبردی امت اسلامی و برخوردار از جامعیت مضامین و مباحث بنیادین است ـ نه تنها اعلام شیعه که بزرگان سنی نیز وجود دارند. این خطبه طولانی از طریق راویان به نام شیعه و سنی به امام باقر(ع) و زید بن ارقم صحابی مشهور، منتهی می‌شود.
3. در منابع شیعه، کهن‌ترین منبع معتمدی که این خطبه مفصل را از طریق امام باقر(ع) نقل کرده، «روضة الواعظین» شهید فتال نیشابوری است. این کتاب از مصادر مورد اعتماد شیخ حر عاملی(ره) در وسائل الشیعة بوده است. درباره فتال، القابی چون: «متکلم»، «ثقه»،«جلیل القدر»، «فقیه»، «زاهد»، «ورع» به کار برده‌اند.(رجال ابن داود، الفهرست منتجب الدین، امل الامل و وسائل الشیعة شیخ حر عاملی) به گفته فتال در مقدمه کتابش، شهرت روایت، او را از ذکر سند بی‌نیاز کرده و به عبارتی دیگر، وی روایات مشهور را نقل کرده است. «الاحتجاجِ» احمدبن علی طبرسی ـ عالم، جلیل، فاضل، فقیه، محدث، ثقه (امل الامل، وسائل الشیعة)ـ دیگر منبع شیعی و مورد اعتماد وسائل الشیعة است که خطبه طولانی غدیر را از طریق امام باقر(ع) نقل کرده است. «الاحتجاج» که به گفته نویسنده‌اش نقل روایات مورد اجماع یا مشهور میان موافق و مخالف است، خطبه غدیر را از راویان ثقه و والامقامی همچون: شیخ طوسی و فرزندش ابوعلی حسن بن محمدبن حسن، هارون بن موسی تلعکبری(راوی جمیع اصول و مصنفات، جلیل القدر، عظیم المنزلة، عدیم النظیر، واسع الروایة، ثقه، معتمد رجال نجاشی و طوسی)، محمد بن همام (دارای منزلت عظیم، کثیرالحدیث، جلیل القدر، ثقه، مؤلف کتاب الأنوار فی تاریخ الائمة(ع) رجال نجاشی و طوسی) نقل کرده است.
4. اما سید بن طاوس(م664ق) ـ شهره آفاق در علم، فضل، زهد، ورع، عبادت، وثاقت، فقاهت و جلالت(امل الآمل)ـ خطبه طولانی غدیر را از دو دانشمند سنی یعنی احمد بن محمد طبری مشهور به خلیلی و غلام خلیل، (رجال علامه حلی، قاموس-الرجال شوشتری) و محمد بن جریر بن یزید طبری از امام باقر(ع) و زید بن ارقم صحابی، نقل کرده است. سید(ره) در کتاب «الیقین» خطبه غدیر را از نسخه خطی کتاب «طبری خلیلی» ـ که تاریخ نگارشش ربیع‌الآخر 411 قمری در قاهره بوده است ـ یعنی کتاب فضائل علی(ع) از امام باقر(ع) نقل کرده است.(الیقین، ص316 و 343؛ اثباة الهداة، شیخ حرّ عاملی، ج1، ص59) همچنین وی این خطبه را در اثر دیگرش «التحصین»، از کتاب «حدیث الولایة» ابن جریر طبری (مفسر و مورخ مشهور) که تألیفی مستقل درباره حدیث غدیر از هفتاد و پنج طریق است(الطرائف، ج1، ص142)، از طریق زید بن ارقم ثبت نموده است.
5. احمد بن محمد طبری عالم، واعظ، و از بزرگان زهاد بغداد بوده است.(سیر اعلام النبلاء، ذهبی، ج13، ص282ـ283؛ میزان الاعتدال، همو، ج1، ص141) ابن أبی حاتم از پدرش نقل کرده که احمد بن محمد غلام خلیل، «مرد صالحی» بوده است.(الجرح و التعدیل، ج2، ص73) علّامه حلّی(ره) در «الخلاصة»، مذهبش را «فاسد» و ذهبی سنی در «سیر اعلام النبلاء»، عقیده‌اش را «صحیح» دانسته‌اند. از اینجا معلوم می‌شود که وی سنی بوده است. به گفته خطیب بغدادی(م463ق)، بازار بغداد (مدینة السلام) هنگام وفاتش تعطیل شد و مردان، زنان و کودکان در تشییعش حضور یافتند.(تاریخ بغداد، ج5، ص285)
6. ابوجعفر محمدبن جریر طبری(م310ق) مفسر و تاریخ نگار مشهور، اشعری مسلک و در فقه شافعی بوده است.(طبقات الشافعیة الکبری، ج3، ص123) نجاشی و شیخ طوسی در فهرستش، نیز به سنی بودنش تصریح کرده‌اند. ذهبی سنی او را ثقه، راستگو و از بزرگان پیشوایان اسلام می‌داند.(میزان الاعتدال، ج3، ص499) با اینحال طبری مورد ظلم، آزارهای فراوان، بی احترامی و اتهام زنی حنبلی‌های متعصب بغداد بوده است.(تاریخ بغداد، ج2، ص161؛ معجم الادباء،حموی(م626ق)، ج18، ص44؛ الکامل، ابن اثیر، ج8، ص134؛ تذکرةالحفاظ، ذهبی، ج2، ص712) تا جایی که حتی زمان مرگش، او را تکفیر و متهم به رافضی‌گری کرده، به دلیل جلوگیری برخی عوام و بی خردان این فرقه، وی را ناگزیر شبانه در خانه‌اش دفن کردند.(تجارب الامم، ابن مسکویه، ج5، ص142؛ المنتظم،ابن الجوزی، ج13، ص217؛ البدایة و النهایة، ابن کثیر، ج11، ص167).
علت شیعه دانستن طبری
7. از جمله دلایلی که حنبلی‌ها طبری را متهم به تشیع کردند، تألیف کتابی درباره اثبات صحت حدیث غدیر خم است. (لسان- المیزان، ابن حجر، ج5، ص100) طبری این کتاب را در رد برخی شیوخ بغداد (ابوبکر ابن ابی داود) که منکر حضور علی(ع) در حجة‌الوداع شده و به تکذیب حدیث غدیر خم پرداخته بودند، نگاشته است.(معجم الادباء، حموی، ج18، ص84؛ شرح الاخبار، قاضی نعمان مغربی(م363ق)، ج1، ص130؛ سیر اعلام النبلاء، ذهبی، ج14، ص278؛ تاریخ الاسلام، همو، ج23، ص283) این کتاب به گفته ذهبی، بر صحیح بودن حدیث غدیر خم احتجاج و استدلال کرده است. به طوری که ذهبی پس از مطالعه آن، از کثرت طرق حدیث غدیر بسیار شگفت زده شده است.(تذکرة الحفاظ، ج2، ص713) نجاشی از کتاب ابن‌جریر طبری سنی با عنوان «الرد علی الحرقوصیة» که درباره ذکر طرق حدیث یوم الغدیر است،(الرجال، ص322) یاد کرده است. شیخ طوسی بدون ذکر نام کتاب، گفته که این کتاب درباره «خبر غدیر خم» است.(الفهرست، ص424) ابن شهرآشوب از آن با عنوان «کتاب الولایة»(المناقب، ج3، ص25)، و سیدبن طاوس(م664ق)(الطرائف، ج1، ص142) با عنوان «حدیث الولایة» که در آن حدیث غدیر از هفتاد و پنج طریق ذکر شده، نام برده‌اند. ابن‌کثیر شافعی(م774ق) نیز بدون ذکر نام کتاب، با اشاره به «خطبه عظیم» پیامبر(ص) در غدیر خم درباره فضل، امانتداری و عدالت علی(ع)، می‌گوید: «ابوجعفر محمدبنجریر طبری صاحب تفسیر و تاریخ، به گردآوری طرق و الفاظ این حدیث در دو مجلد اهتمام کرده است.»(البدایة و النهایة، ج5، ص227) به هر حال کتاب «الولایة» طبری درباره بیان طرق متعدد و الفاظ خطبه غدیر خم، با هدف اثبات صحت واقعه غدیر خم با حضور علی بن ابی طالب(ع) است.
8. کتاب «حدیث‌الولایة» طبری در اختیار دانشمندان و محدثان اسلامی اعم از شیعه و سنی تا قرن نهم هجری بوده است. فهرست اجمالی این افراد عبارت است از: قاضی نعمان مغربی، نجاشی، شیخ طوسی، ابن شهرآشوب، ابن بطریق، یاقوت حموی، سید ابن طاوس، شمس الدین ذهبی، ابن کثیر ابن حجر عسقلانی.
9. اقدام آگاهانه و وظیفه‌شناسانه به نقل و انتشار حقیقت واقعه غدیر و خطبه‌ای که از جمله محورهای اصلی آن بیان فضائل امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت پیامبر(ع) است، در میان اهل تسنن محدود به طبری شافعی نمی‌شود. نسائی شافعی عالم سنی و پرآوازه دیگری است که کتاب «خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)» را به دلیل وجود فضای انحراف، دشمنی و ناصبی‌گری نسبت به علی(ع) در دمشق، نگاشت و جانش را در این راه از دست داد.(تهذیب-الکمال،المزی،ج1،ص338؛عبقات الانوار، سیدمیرحامدحسین هندی)، همچنین حاکم حسکانی حنفی «شواهد-التنزیل» را در رد ادعای یکی از پیروان مذهب «کرامیه» كه نزول سوره هل اتى در شأن امام على(ع) و خاندان وى را منكر شده، بلکه ادعا نموده بود كه هيچ آيهاى در قرآن در شأن امام علی(ع) و اهلبيت او (ع) نازل نشده است، تألیف کرد.
نتیجه اینکه نه تنها عالمان شیعه که برخی دانشمندان نامدار و پرآوازه سنی نیز به نقل خطبه طولانی غدیر خم اهتمام داشته‌اند. گرچه در دوره‌ای برخی عوام و بی‌خردان متعصب حنبلی بغداد، اقدام شجاعانه و آزاداندیشانه طبری شافعی را بر نتافتند و به فتنه‌انگیزی و تکفیر او پرداختند. ولی بیان این ماجرا و توجه به این مطلب که اهتمام به نقل خطبه غدیر خم اختصاص به شیعه ندارد، بلکه در میان عالمان سنی کسانی مانند احمدبن محمد طبری، ابن جریر طبری شافعی(مفسر و تاریخ نگار مشهور)، نسائی شافعی و حاکم حسکانی حنفی به نشر واقعه غدیر، فضائل امیرالمؤمنین علی(ع) و اهل بیت پیامبر(ع) آگاهانه و وظیفه‌شناسانه اقدام کرده‌اند، می‌تواند گامی مهم در راستای تقریب و وحدت امت اسلامی با محوریت واقعه غدیر خم ارزیابی شود؛ مسئله مهمی که امروز دنیای اسلام به واسطه اقدامات جاهلانه افراد تندرو و متعصب در اهل سنت و وهابیت تکفیری بیش از هر زمان دیگری به آن محتاج است گرچه وحدت کیمیایی مورد تاکید دین است که اگر عالمانه و منطبق بر منطق صورت بگیرد هم امکان آن، هم ابزار آن و هم انگیزه آن در دسترس است.
انتهای پیام
مطالب مرتبط
