سیزده عنصر برسازنده مناسک نظام‌های فرهنگی

به گزارش ایکنا؛ نشست «آیین‌گرایی و معنویت‌گرایی»، روز گذشته با حضور حسن محدثی در باشگاه اندیشه برگزار شد. محدثی در این نشست به بحث درباره عناصر مناسک پرداخت و اظهار کرد: عنوان بحث بنده «نظریه‌ای در باب تحلیل مناسک» است. بنده از مناسک به عنوان پدیده‌ای فرهنگی، فراتر از قلمرو دین بحث می‌کنم. در حیات بشر چهار نظام فرهنگی تام داریم که عبارت‌اند از: اسطوره، دین، عرفان و ایدئولوژی. هر چه در تاریخ بشر به عقب برویم آن چیزی که اسناد تاریخی نشان می‌دهد این است که فرهنگ، فرهنگ اسطوره‌ای است. بعد از فرهنگ اسطوره‌ای آرام آرام دین و عرفان به وجود آماده است. البته در دوران‌های قبلی هم عرفان وجود داشته، اما به عنوان یک نظام فرهنگی در جامعه حضور برجسته نداشته است.

وی افزود: در عصر مدرن نوعی نظام فرهنگی تام پدیده آمده است که از نظام‌های فرهنگی قبلی بریده است، و اگر چه از آنها استفاده می‌کند، ولی در بستری ظهور می‌کند که علم ظهور پیدا کرده است. این چهار نظام فرهنگی تام را می‌توانیم در تاریخ بشر جست‌وجو کنیم. نظام فرهنگی تام نظامی است که سه ساحت انسانی را پوشش می‌دهد. انسان‌ها دارای سه ساحت هستند. یک، ساحت شناختی که به ما درباره خودمان شناخت می‌دهد. دوم ساحت درونیات و احساسات و عواطف آدمی. سوم هم ساحت هنجاری است که در واقع ساحت اخلاق و عمل است. در درون فرهنگ بشر ما این سه ساحت را می‌بینیم. مثلاً علم و فلسفه در ساحت شناختی قرار می‌گیرد. هنر ذیل ساحت دوم قرار می‌گیرند. اخلاق و حقوق هم در ساحت هنجاری قرار می‌گیرند. با این توصیف، نظام فرهنگی تام نظامی است که این سه ساحت را در آدمی و در فرهنگ پوشش می‌دهد. این چهار نظام فرهنگی که عرض کردم این خاصیت را دارند. سیستم‌های فرهنگی دیگر مثل فلسفه و علم ساحت هنجاری را پوشش می‌دهند و فقط ساحت شناختی را پوشش می‌دهند.

نیازمندی نظام‌های فرهنگی به مناسک

پژوهشگر علوم اجتماعی تصریح کرد: تمام نظام‌های فرهنگی تام برای رؤیت‌پذیر شدن خودشان نیاز مناسک هستند. از اینجا اهمیت مناسک در تاریخ بشر روشن می‌شود. موضوع بحث من مناسک دینی نیست. مناسک اسطوره‌ای، مناسک عرفانی و مناسک ایدئولوژیک هم داریم. همه نظام‌های فرهنگی مناسک‌ساز هستند و از مناسک بهره می‌گیرند تا بتوانند آن سه ساحت را پوشش بدهند. مناسک تجسد عملی یک نظام فرهنگی تام است. این سه ساحتی که بیان شد در مناسک هم هست؛ یعنی مناسک احساسات و عواطف ما را بر می‌انگیزد، الگوهای هنجاری را به ما معرفی می‌کند و همچنین نوعی معرفت و شناخت به ما می‌دهد. می‌خواهم بگویم که چه عناصری در مناسک قابل مشاهده است و چگونه می‌توان یک مناسک خاص را ارزیابی کرد.

وی تأکید کرد: به طور کلی معتقدم برای ارزیابی مناسک، باید سیزده عنصر را در آن ببینیم. نخستین عنصر مهم مناسک شکل مناسک است. مناسک اشکالی دارند. مثلاً ممکن است مناسک فردی یا جمعی باشند. وقتی مناسک مختلف را بررسی می‌کنیم باید ببینیم از نظر شکلی چه تفاوت‌هایی دارند و ابعاد زیبایی‌شناسانه آنها چیست. عنصر دوم، زبان مناسک است. آیا این زبان عامیانه است، زبان فاخر است یا ... . مورد سوم محتوای مناسک است. هر مناسک یک محتوایی دارد. مورد چهارم نمادها و نمادپردازی در مناسک است. در مناسک نمادها و نمادپردازی‌های مختلف انجام می‌شود.

عنصر داستان

محدثی ادامه داد: عنصر پنجم، داستان و روایتی است که در مناسک وجود دارد. هر مناسکی ارتباط با یک داستان و روایت دارد. در همه مناسک یک داستان و روایتی وجود دارد. عنصر ششم نحوه اجرای مناسک است که عنصر بسیار مهمی است. آیا اعمال مناسکی موزون و هماهنگ انجام می‌شود یا خیر؟ مورد هفتم بحث شرکت‌کنندگان در مناسک است. در هر مناسک دو گروه شرکت دارند. یک گروه کسانی هستند که در برگزاری مناسک دخیل هستند، یک گروه هم تماشاگر هستند. کسانی که دارند نقش بازیگری را ایفا می‌کنند چه انگیزه‌ها و علایقی دارند؟ مورد هشتم فضا و جایی است که مناسک در آن برگزار می‌شود. آیا محیط بسته است یا محیط باز است. مناسکی که در محیط بسته برگزار می‌شود یک پتانسیل دارد، مناسکی که در محیط باز برگزار می‌شود یک پتانسیل دیگری دارد.

وی یادآور شد: عنصر نهم عنصر سنت مناسکی و خاطره و حافظه مناسکی است. آیا این مناسک بر اثر یک انباشتی در طی قرون شکل گرفته است؟ مورد دهم کارکردهای مناسکی است. هر مناسکی کارکردهایی دارد. دست کم می‌توانیم از چند دسته کارکرد صحبت کنیم. یکی کارکردهای خواسته شده است؛ یعنی کسانی که مناسک را اجرا می‌کنند می‌خواهند به چه برسند. یکسری کارکردها هم ناخواسته است که مهم است و باید درباره آنها بحث شود. عنصر یازدهم مخاطبان و تماشاگران مناسک هستند. این مخاطبان چه زمینه فکری دارند؟ آیا تعلق خاطری به مناسک دارند یا برای تفریح آمدند؟ مورد دوازدهم ابزارها و امکانات و اقلامی است که در مناسک استفاده می‌شود. مورد سیزدهم نسبت کلیت مناسک با بافت و محیطی است که مناسک در آن اجرا می‌شود.

انتهای پیام