تجاری‌سازی علم موجب عقیم‌سازی نهاد دانشگاه شد/ تقلیل فضیلت اخلاقی به اخلاق پژوهش

به گزارش ایکنا؛ نشست نقد و بررسی کتاب «به سوی دانشگاه فضیلتمند» که تألیف جان نیکسن و ترجمه امیرحسین خداپرست است و توسط سازمان انتشارات جهاددانشگاهی به چاپ رسیده است، شامگاه روز یکشنبه ۱۴ مهرماه، با حضور نعمت‌الله فاضلی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، امیرحسین خداپرست، مترجم کتاب و عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، مختار نوری، مدیر گروه روند‌های فکری مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه در همین مرکز برگزار شد.

امیرحسین خداپرست، مترجم کتاب دانشگاه فضیلتمند در این نشست با بیان اینکه مترجم نمی‌داند باید از محتوای کتاب دفاع کند یا کند، اظهار کرد: نویسنده کتاب در چارچوب مسائل تعلیم و تربیت و علوم اجتماعی بحث را طرح می‌کند، اما می‌خواهم از منظر معرفت‌شناسی فضیلت که در این کتاب هم به آن پرداخته شده، صحبت کنم. این کتاب با عنوان «دانشگاه فضیلتمند» و پیش‌تر با عنوان «دانشگاه با فضیلت» چاپ شده است. نویسنده در این کتاب، دانشگاه را به عنوان فضا‌هایی نشان می‌دهد که حائل میان عموم مردم و حاکمیت است و دانشگاه را نهادی می‌داند که به تقویت یادگیری منجر می‌شود. نویسنده در ادامه می‌گوید بر دانشگاهیان و فعالان دانشگاهی که دارای فعالیت سه‌گانه تدریس، پژوهش و تحقیق و همکاری هستند، لازم است که بر روابط‌شان فضیلت‌هایی حاکم باشد. در واقع، روابط فضیلت‌مندانه‌ای بین دانشگاهیان به وجود می‌آید و نهاد دانشگاه به ثمر می‌نشیند.

وی در ادامه با بیان اینکه وقتی صحبت از دانشگاه فضیلتمند می‌شود، باید این مسئله از منظر معرفت‌شناسی مورد بررسی قرار گیرد، افزود: به گفته افلاطون، نفس انسان دارای اجزای عقلانی و ارادی و شهوانی است، اگر این اجزا با هماهنگی پیش روند، نفس آدمی به مرتبه عالی نفس که عدالت است می‌رسد. هر کدام از فعالیت‌هایی که ناظر بر عقلانیت وجود ما هستند و فعالیت‌هایی که ناظر بر شهوت هستند، فضیلت‌های خاص خود را دارند. در مجموع در همه فضیلت‌ها تأکید بر اخلاق است.

خداپرست با تأکید بر اینکه بین فضیلت‌های اخلاقی و فکری، پیوند‌های مفهومی و علّی وجود دارد، ادامه داد: برای مثال اگر اطلاعات و داده‌های کافی موجود و یا صحیح نباشد ما نمی‌توانیم فرد صادقی باشیم. نمونه دیگر شجاعت است، اگر از نظر عملی هم بخواهیم فرد شجاعی باشیم، لازم است از لحاظ فکری هم شجاع باشیم و توانایی فراتر رفتن از ذهنیت را داشته باشیم، خطاهایمان را بپذیریم و گشودگی ذهنی نسبت به دیدگاه‌های مخالف خودمان داشته باشیم. فضیلت‌های فکری مسیر دستیابی به ارزش‌های فکری همچون صدق و معرفت است، به این معنا که فردی که شجاعت فکری بیشتری دارد امکان دستیابی به معرفت بیشتری دارد.

دانشگاه، منزلگاه و تجلی فضیلت‌های فکری است و این فضیلت‌ها به دانشگاه کمک می‌کند تا به صدق و معرفت و فهم آن‌ها دست پیدا کند

وی با اشاره به نقش دانشگاه در دستیابی به فضیلت، گفت: دانشگاه، منزلگاه و تجلی فضیلت‌های فکری است و این فضیلت‌ها به دانشگاه کمک می‌کند تا به صدق و معرفت و فهم آن‌ها دست پیدا کند. شجاعت فکری، فضیلتی است که غایت آن پشت سر گذاشتن خطرات، موانع و ترس‌های موجود است. شجاعت فکری، از ترس‌ها فراتر رفتن است. اگر معرفت را امری اجتماعی بدانیم، برای گشایش و گشودگی فکری در نهاد دانشگاه، نیاز به اقتضائاتی است و آن اینکه شرایط اجتماعی در نهادی به نام دانشگاه به وجود بیاید. مهمترین شرط نهادی دانشگاه فضیلتمند، استقلال دانشگاه است. اگر دانشگاه مستقل نباشد نمی‌تواند مروج فضیلت فکری باشد.

 

دانشگاهی که مستقل نباشد نمی‌تواند فضیلتمند شود
وی افزود: نویسنده در این کتاب می‌گوید اگر می‌خواهید دانشگاه فضیلتمند داشته باشید، این امر متصل به تحقق شرایط نهادی دانشگاه است. اگر دانشگاه مستقل نباشد نمی‌تواند از همه جهات به دانشگاهی فضیلتمند تبدیل شود.

در ادامه این نشست نعمت‌الله فاضلی، عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم با بیان اینکه ارتباط مقوله فضیلتمندی دانشگاه با وضعیت فعلی دانشگاه در ایران مسئله مهمی است، گفت: کتاب به سوی دانشگاه فضلتمند، جزء کتاب‌هایی است که تلاش دارد دانش و ارزش را به یکدیگر پیوند زند تا در حوزه دانشگاه که فعالیت‌های مربوط به آن ماهیتاً کنشی است را با مجموعه‌ای از فضیلت‌ها و ویژگی‌های اخلاقی همراه کند. اما این نکته قابل تأمل است که فعالیت یک فرد دانشگاهی، ماهیتاً اخلاقی است. ضرورت وجودی فعالیت‌های فرد دانشگاهی با مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و فضیلت‌ها همراه است و پیوند خورده، در غیر این صورت فعالیت‌های او ناکام می‌ماند.

وی ادامه داد: کتاب‌های زیادی در حوزه اخلاق تدریس، پژوهش و مدیریت سازمانی نگاشته شده که این کتب حتی جزء واحد‌های درسی دانشگاه است، اما کاری که نویسنده کتاب به سوی دانشگاه فضیلتمند کرده، در این حوزه‌ها نیست، او می‌خواهد بگوید دانشگاه در کلیت خودش چه نسبتی با فضیلت اخلاقی دارد. سخن نویسنده این است که آن چیزی که دانشگاه را به طور کلی انسجام می‌بخشد، فضیلت‌های اخلاقی است.

این رویکردی امروز در دانشگاه‌های ما رواج دارد که می‌گوید مسئله اخلاق در دانشگاه فقط رفرنس‌دهی صادقانه است

فاضلی گفت: یک اقدام در تقلیل فضیلت‌های اخلاقی، تقلیل آن به حوزه اخلاق پژوهش است. این موضوع امروز در دانشگاه‌های ما رواج دارد، گویی مسئله اخلاق در دانشگاه فقط رفرنس‌دهی صادقانه است. رویکرد نویسنده این است که مسئله فضیلت را با روح و نفس آدمی ارتباط دهد، نه آنکه فضیلت را امری بیرونی معرفی کند. نیلسون(نویسنده کتاب) به ما می‌گوید انتالوژی فعالیت‌های دانشگاه فضیلت‌محور است. در نتیجه نوعی الزام و ضرورت هستی‌شناسانه وجود دارد، نه آنکه مذهب و قانون مانع شود، بلکه ماهیتاً و ذاتاً، بدون وجود فضیلت‌ها، الزامات اندیشیدن و خلاقیت وجود ندارد.

عضو هیئت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم با بیان اینکه چند جریان بزرگ دیدگاه فوق را به چالش می‌کشد، گفت: یکی از این جریانات، جریان تاریخی علم است که در آن نوعی جریان تفسیر ضمنی شکل می‌گیرد، گویی دانشگاه محل آموختن برخی آموزش‌هاست و دانشگاه برای این نیست که منش و شخصیت افراد شکل گیرد. علم برای این کار ساخته نشده و نباید علم را درگیر اخلاق کرد و در دانشگاه تنها باید دروس مربوط به رشته‌ای خاص را یاد گرفت. این نگاه همچنان وجود دارد که باید در دانشگاه روش و متدلوژی یاد گرفت.

وی به کالایی شدن خدمات دانشگاهی هم اشاره و بیان کرد: اگرچه دانشگاه همیشه اقتصاد را دنبال می‌کرده، اما اخیراً این موضوع شدت یافته و رشته‌ها براساس ارزش پولی‌شان طبقه‌بندی می‌شوند و تجاری‌سازی علم و دانشگاه کارآفرین از جمله مباحثی است که این روز‌ها زیاد می‌شنویم. براساس این رویکرد‌ها به دانشگاه، فضیلت ارتباطی با دانشگاه پیدا نمی‌کند، چرا که رشته‌های کم ارزش‌تر بازار کار کمتری دارند.

دانشگاهی که نه علم تولید می کند و نه پول 
فاضلی با بیان اینکه تصور و گفتمان عملی این نبوده که از دانشگاه انسان تربیت شود و خروجی دانشگاه فردی اندیشمند باشد، افزود: معمولاً پدر‌ها و مادر‌ها هم با چنین اهدافی فرزندان خود را به دانشگاه نمی‌فرستند. در نتیجه اینکه دانشگاه روز به روز از روح انسانی خود فاصله می‌گیرد و نویسنده نسبت به وقوع این رخداد هشدار می‌دهد و می‌گوید اگر دانشگاه نتواند فهمی از فضیلت داشته باشد، این دانشگاه عقیم می‌شود و دیگر نه قادر است علم تولید کند و نه پول.

وی با بیان اینکه مشکل اصلی دانشگاه‌های ما بودجه نیست، بیان کرد: نیلسون معتقد است که بروکراسی، بزرگترین آفت علم است و می‌گوید برای نابودی استقلال دانشگاه، کافی است یک نظم آهنین و بروکراسی قوی بر آن حاکم کنید. چیزی که وجود دارد این است که در غرب، به تازگی بحث دانشگاه کارآفرین مطرح شده، اما در کشور ما از همان ابتدا و تأسیس دارالفنون، این موضوع مطرح شده بود، به این معنا که دانشگاه در ایران از آغاز استقلال نداشته و روح مدنی که از جمله ویژگی‌های حاکم در دانشگاه‌ها باید باشد، وجود نداشته است.

فاضلی با بیان اینکه دانشگاه دارای چهار فضیلت اخلاقیِ صداقت، احترام، بزرگ‌منشی و اصالت است، ادامه داد: فعالیت دانشگاهی در حوزه‌های علمی پژوهشی، مستلزم اعتباربخشی و رسمیت بخشیدن افراد به یکدیگر است، آن هم نه به دلیل دوستی و تکلیف توصیه‌شده، بلکه با این دیدگاه که اگر این فرصت فراهم نباشد، اندیشه‌ورزی در دانشگاه به مخاطره می‌افتد. اعتباربخشی به یکدیگر خود یک اخلاق است که بدون آن کنش خلاقانه علم ناممکن می‌شود. دیدگاه فضیلت‌محور در این بحث به ما می‌گوید مسئله به فرهنگ و شناخت ما از ماهیت فضیلت آکادمیک مرتبط است.

وی گفت: در دوران شکوفایی تمدن اسلامی، در حوزه‌های علمیه، فضای فضیلت‌محور حاکم بود و به همین دلیل روحیه علم بارور می‌شد. از زمانی که درک تجاری در حوزه‌های علم حاکم شد، عقیم‌سازی نهاد دانشگاه هم آغاز شد. وقتی نیلسون از احترام سخن می‌گوید، یعنی اینکه ما برای فعالیت فکری، نیاز به دریافت منزلت داریم. در این صورت است که کنش آکادمیک شکل می‌گیرد و در غیر این حالت وجود نخواهد داشت.

نعمت‌الله فاضلی با بیان اینکه شرط وجودی فعالیت فکری شهامت است، گفت: باید شهامت داشت و از خیلی چیز‌ها گذشت. دیگر اینکه باید آمادگی به چالش کشیدن خود را داشته باشیم، تعبیری که از آن به عنوان اصالت یاد می‌شود. شرط بروز خلاقیت، خود بودن است و شرط موفقیت در فعالیت دانشگاهی هم همین است؛ «خود بودن»، و اصالت یعنی همین که تجربه زیست خودت را به خوبی بشناسی.

 

دانشگاه باید دارای نظم اخلاقی باشد
در ادامه این نشست، مختار نوری، مدیر گروه روند‌های فکری مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه هم طی سخنانی بیان کرد: رکود علمی، ناکارآمدی علمی، عدم توانایی رقابت درعرصه جهانی و ... از جمله چالش‌هایی است که در نظام دانشگاهی وجود دارد و معضلات زیادی به وجود آورده تا جایی که عده‌ای بر این باورند که دانشگاه مطلوب، دانشگاه اسلامی است و عده‌ای هم معتقدند دانشگاه باید ایرانی باشد. فارغ از این بحث، دانشگاه هر چه بود، باید دارای نظم اخلاقی باشد.