مقتل‌شناسی در سه قرن نخست هجری/ مؤثرترین مقاتل بین شیعه و سنی کدام‌اند
گروه معارف ــ عضو گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه درباره مقاتل عاشورا سه دسته اطلاعات وجود دارد، گفت: این گزارش‌ها یا مقاتل تک‌نگاری، عمومی یا تراجم و انساب‌نگاری عمومی است که مهم‌ترین اطلاعات ما در مورد قیام امام حسین(ع) را شکل می‌دهند.
به گزارش ایکنا از خوزستان، نشست اول از سلسله نشست‌های علمی مؤسسه میراث و مفاخر خوزستان، شب گذشته، ۲۹ مهر، با موضوع مقتل‌شناسی سه قرن نخست هجری در دزفول تشکیل شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا هدایت‌پناه، عضو گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در آغاز با بیان اینکه این نشست‌ها علمی هستند، افزود: ممکن است به ظاهر بگویید علم‌افزایی در این جلسات نقطه‌ای را از گره کور اعتقادی، تاریخی، کلامی و حتی سیاسی و اجتماعی ما باز نکند، اما همین علم‌افزایی سر بزنگاه کار خود را می‌کند. این مباحث کمک می‌کند تا مخاطبان به قوت علمی برسند و در برابر شبهات بتوانند پاسخ را پیدا کنند. این مباحث علمی مباحث زیربنایی فکری است.
سه دسته گزارش درباره عاشورا
وی اظهار کرد: درباره مقاتل عاشورا سه دسته اطلاعات وجود دارد که گزارش‌های مربوط به قیام امام حسین(ع) را به ما می‌رسانند. سؤال اساسی این است که این گزارش‌ها بعد از هزار و چهارصد سال به چه نحو و از چه راه اطمینان‌آوری به ما رسیده است؟ یک دسته گزارش‌ها، مقاتل تک‌نگاری، یک دسته مقاتل عمومی و یک دسته مقاتلی هستند که در تواریخ عمومی یا تراجم و انساب‌نگاری عمومی ارائه شده است. یعنی فهرستی از افراد را نام برده و شرح حال آنها را آورده‌اند.
مقاتل تک‌نگاری سه قرن نخست هجری، جمعاً نزدیک ۲۰ مقتل هستند که از بین آنها ۱۳ مقتل از نظر تبارشناسی، مهم‌ترین اطلاعات مربوط به قیام امام حسین(ع) را به ما ارائه می دهند
هدایت‌پناه درباره مقاتل تک‌نگاری گفت: مقاتل تک‌نگاری سه قرن نخست هجری، جمعاً نزدیک ۲۰ مقتل هستند که از بین آنها ۱۳ مقتل از نظر تبارشناسی، مهم‌ترین اطلاعات مربوط به قیام امام حسین(ع) را ارائه می‌دهند و از این تعداد هم چهار، پنج مقتل اساسی‌ترین اطلاعات را به ما می‌دهند. این مقاتل از اواخر قرن نخست هجری نوشته شده‌اند. حدود سی سال بعد از واقعه عاشورا، این اطلاعات که به صورت شفاهی بود، روی کاغذ آمد. این مقاتل شامل مقتل الحسین(ع) اصبغ بن نباته از اصحاب امیرالمؤمنین(ع) که اندکی پس از سال ۱۰۰ هجری درگذشت. مقتل الحسین(ع) جابربن یزید جُعفی متوفای سال ۱۲۸ هجری قمری و از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع)، مقتل الحسین(ع) عمار دُهنی از اصحاب امام باقر، مقتل الحسین(ع) حسین بن عبدالرحمان سلمی کوفی متوفای ۱۳۷ هجری قمری، مقتل الحسین(ع) ابومخنف متوفای سال ۱۵۰ هجری قمری، مقتل الحسین(ع) ابومعشر نجیع متوفای ۱۷۰ هجری قمری، مقتل الحسین(ع) محمد بن عمر واقدی؛ مغازی‌نویس مشهور که مرجع اصلی اطلاعات ما درباره جنگ‌های پیغمبر(ص) است و متوفای سال ۲۰۷ هجری قمری است. مقتل الحسین(ع) هشام بن محمدبن سائب کلبی از اصحاب امام صادق(ع) متوفای ۲۰۴، مقتل الحسین(ع) ابوعبیده معمر بن مثنی متوفای سال ۲۰۹ هجری قمری که از ادبا و مورخان بنام است.
وی با بیان اینکه صاحبان این مقاتل غالباً از علمای تراز اول دوره خود در فقه و تاریخ و ادب و علوم دیگر مثل ریاضیات و هندسه هستند، دیگر مقاتل تک‌نگاری را برشمرد و گفت: مقتل الحسین(ع) نصربن مزاحم متوفای سال ۲۱۲ هجری (ایشان در قیام ابن طباطبا در کوفه رئیس بازار کوفه بود، چون فقیه بود)، مقتل الحسین(ع) ابوعبید قاسم بن سلّام هروی از شعرا و ادبای بنام قرن سوم هجری متوفای ۲۲۴ هجری قمری، مقتل الحسین(ع) علی بن محمد مدائنی متوفای سال ۲۲۵ هجری قمری. ایشان شیخ‌المورخین اهل سنت و از ارکان تاریخ‌نویسی مسلمانان است. مقتل الحسین(ع) محمد بن سعد معروف به کاتب واقدی، شاگرد احمد بن حنبل. این ۱۳ مقتل اطلاعات ما را در ارتباط با امام حسین(ع) شکل می‌دهند.
مؤلف کتاب «تاریخ تشیع» ادامه داد: مقاتل عمومی، ۵ مقتل هستند که به جز دو مقتل، بقیه از بین رفته‌اند. «اسماء من قُتل من الطالبیین» از ابوالحسن مدائنی. این مقتل از بین رفته و از منابع اصلی ایشان، مقتل هشام کلبی است. مقتل دوم، «انساب آل ابی طالب» از یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله بن حسین بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب، معروف به یحیی نسابه است. این کتاب گرچه نسب‌شناسی است اما ذیل هر یک از انساب، اطلاعات مفصلی ارائه می‌دهد. یکی از کارهایی که در حال انجام است استخراج روایات این کتاب و بازسازی آن است. چون این کتاب قدیمیترین منابع درباره انساب آل ابی‌طالب است. نویسنده این کتاب از اصحاب امام هادی و امام حسن عسکری(ع) و مورد اعتماد بوده است.
این مدرس دانشگاه افزود: سومین منبع، «مقاتل الطالبیین» از ابن حمزه علوی متوفای سال ۲۸۶ هجری قمری است. ایشان از نوادگان حضرت ابوالفضل العباس(ع) است. بیت ایشان، بیت فقه و فقاهت است. ایشان از راویان امام هادی و امام حسن عسکری(ع) است و پس از شهادت امام حسن عسکری(ع)، خانواده امام در خانه او مسکن گزیدند و این نشان می‌دهد، این خانواده کاملاً مورد اطمینان ائمه بوده است. این کتاب از منابع اصلی بوده که اطلاعات آن در منابع بعدی آمده است. کتاب دیگر «مقاتل الطالبیین» از عمار ثقفی متوفای سال ۳۱۴ هجری قمری و آخرین مقتل عمومی، «مقاتل الطالبیین» ابوالفرج اصفهانی اموی است که از نوادگان مروان حمار است. او از نظر علمی یک شخصیت عجیب است که در سن ۲۸ سالگی این کتاب را نوشته است. مهم‌ترین ویژگی ایشان، جامعیت علمی است. کتاب او یکی از منابع اصلی ما در بخشی از تاریخ اهل بیت(ع) به ویژه درباره امام حسن و حسین(ع) است. این کتاب همچنین درباره امام کاظم(ع) روایت‌های خاص دارد؛ این کتاب مورد اعتماد شیخ مفید است.
هدایت‌پناه درباره دسته سوم گزارش‌های مربوط به قیام امام حسین(ع) نیز اظهار کرد: دسته سوم، تاریخ‌ها و تراجم عمومی است. اولین کتاب در این دسته، «الطبقات الکبری» از محمد بن سعد معروف به کاتب واقدی متوفای سال ۲۳۰ هجری قمری است. این کتاب ۹ جلد است. نویسنده شاگرد احمد بن حنبل بوده و مهم‌تر از آن شاگرد واقدی بوده که مقتل‌الحسین را نوشته است. هر چه او در «طبقات الکبری» آورده تقریبا از استادش است. ریشه اصلی اطلاعات انحرافی به این کتاب برمی‌گردد. منتها اطلاعات ذی‌قیمتی در مقتل الحسین(ع) آن وجود دارد.
وی ادامه داد: کتاب دیگر، «انساب الاشراف» بلاذری است. بَلاذُری متوفای سال ۲۷۹ هجری قمری است. بخش امام حسین(ع) این کتاب اطلاعات خوبی دارد که مرهون ابومخنف، هشام کلبی و ابوالحسن مدائنی است. کتاب دیگر، «اخبار الطوال» دینوَری متوفای سال ۲۸۲ هجری قمری و کتاب دیگر «تاریخ یعقوبی» اثر احمد بن ابی یعقوب متوفای سال ۲۸۴ هجری قمری است. در تاریخ‌نویسی شیعه اطلاعات دو نفر خیلی مهم هستند حتی اگر سند هم ندهند. یکی تاریخ یعقوبی است و دیگری مسعودی است که کتابی به نام «مروج الذهب» دارد. یکی دیگر از تواریخ عمومی، تاریخ طبری است، مشهورترین تاریخ جهان اسلام اثر محمد بن جریر طبری که متوفای سال ۳۱۰ هجری قمری است. طبری، در کنار ضرباتی که زده است، خدمات خیلی خوبی انجام داده و شخصیت خوبِ متوسط از نظر ما و یک مورخ درجه یک از نظر اهل سنت است. او کتابی به اسم «الولایه» دارد و از ۸۰ صحابه و تابعی، حدیث غدیر را نوشت. این خدمت به شیعه است. کار خوبی که او کرده این است که مقتل الحسین(ع) ابومخنف را که از بین رفته است، تقریباً به صورت کامل در کتابش آورده است.
غالب اطلاعات ما درباره اهل بیت(ع) از کتاب ارشاد شیخ مفید است. قدیمیترین و جامع‌ترین کتاب تاریخ عمومی اهل بیت(ع) ارشاد شیخ مفید است
این محقق تاریخ اسلام بیان کرد: آخرین کتاب تاریخ و تراجم عمومی، کتاب «الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد» شیخ مفید است. غالب اطلاعات ما درباره اهل بیت(ع) از کتاب ارشاد شیخ مفید است. قدیمیترین و جامع‌ترین کتاب تاریخ عمومی اهل بیت(ع) ارشاد شیخ مفید است. پشتوانه شیخ مفید، نزدیک ۲۰۰ سال تاریخ نگاری شیعه است.
مرجع اصلی مقتل الحسین(ع)
به گفته نویسنده کتاب «بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا»، مؤثرترین مقاتلی که بین شیعه و اهل تسنن وجود دارد، برگرفته از این مقاتل است: مقتل ابومخنف، مقتل هشام کلبی، مقتل واقدی یا ابن‌سعد (که ما آنها را یکی حساب کرده‌ایم) و مقتل الحسین(ع) ابوالحسن مدائنی. شخص دیگری به اسم عبدالعظیم جلودی وجود دارد که مورخ شیعی است اما کتاب‌های او از بین رفته است.
وی با اشاره به اهمیت مقتل ابومخنف، گفت: مرجع اصلی مقتل الحسین(ع) ابومخنف است. ما باید ببینیم ایشان این مقتل را چگونه نوشته و ملاک‌های اعتبار آن چیست؟ مقتل مدائنی هم، پایه‌اش بر مقتل هشام کلبی است. هشام کلبی شاگرد ابومخنف بوده و مقتل او رونوشتی از مقتل ابومخنف است، جز اینکه ۱۶ روایت اضافه دارد. او رجل علمی بزرگی بوده که سخنانش در تاریخ عرب مرجع است، اما به جهت تشیعش، نزد اهل سنت کنار گذاشته می‌شود. درباره مقتل واقدی و ابن‌سعد می‌توانیم بگوییم مقتل مجزا است، اما نه مجزای کامل. بخش قابل توجهی از اطلاعات واقدی و ابن سعد به منابع اطلاعاتی کتاب ابومخنف می‌رسد. اطلاعات دیگری را هم اضافه کرده که کم نیست.
انتهای پیام
