ارکان پیشگیری در سلامت/ نقش فرد و حاکمیت

محمدمهدی گلمکانی، مدیرکل سابق دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، در گفت‌وگو با ایکنا؛ با اشاره به اهمیت پیشگیری در حوزه سلامت، به تشریح ارکان پیشگیری پرداخت.

وی با بیان اینکه در عرصه پیشگیری چندین سطح وجود دارد، اظهار کرد: نخستین سطح پیشگیری اولیه بوده و خود شامل چند مرحله است؛ اولین مرحله، شناخت فرد از خود و انتظاراتش از زندگی سالم و کیفیت زندگی‌اش است، این شناخت برای فرد در پیشگیری بسیار مهم است.

گلمکانی افزود: مرحله دوم این است که فرد بتواند مهارت‌های لازم را بر اساس این شناخت پرورش داده و توانایی مراقبت از خود را در جامعه ارتقا داده و مسیر زندگی را مدیریت کند، در این مسیر اتفاقات بسیاری وجود دارد که هم بر زندگی شخصی و هم بر زندگی اجتماعی فرد تأثیر می‌گذارد و اگر فرد توانمند شود و بتوانند با این اتفاقات مقابله کند از ضمانت لازم برای پیشگیری برخوردار می‌شود.

وی تأکید کرد: در این جا موضوع خود مراقبتی مطرح می‌شود که به وسیله دو عامل: شناخت و ارتقای توانمندی به وجود می‌آید، فرد باید مهارت‌های لازم را برای خودمراقبتی، خانواده مراقبتی، جامعه مراقبتی کسب کرده و این توانایی را شکوفا کند، این مهم نیز نیازمند یکسری آموزش‌هایی است که برخی از نهادها باید آن را پیگیری کنند. البته این آموزش‌ها وجود داشته اما هیچ‌گاه نتوانسته استمرار پیدا کنند. حرکت‌های پراکنده و رسانه‌ها تا حدودی توانسته‌اند این موضوع را مدیریت کنند، اما ثبات لازم را نداشته‌ تا بتوانند به یک نتیجه مطلوب برسد.

این کارشناس حوزه ارتقای سلامت با بیان اینکه مرحله بعدی پس از شناخت و توانمندی، مطالبه‌گری است، گفت: این مرحله در زمانی است که افراد و به تبع آن جامعه این توانمندی را پیدا کنند تا از نهادها و افراد مسئول، ارتقای سلامت و تحدید عوامل تهدید کننده سلامت را مطالبه کنند و از حقوق اولیه خود در عرصه سلامت چشم پوشی نکنند.

وی ادامه داد: مثلاً در حوزه امر به معروف و نهی از منکر اگر آنچه را برای سلامت ما و جامعه تهدید می‌شماریم، منکر بدانیم، باید مقابله با آن را از نهادها و مسئولین مطالبه کنیم، مثال دیگر نیز اینکه حاکمیت موظف بوده نیازهای اولیه درمانی جامعه را فراهم کند، این جزء حقوق شهروندی است اگر جامعه نیازمند درمان باشد با مطالبه‌گری از حاکمیت این نیازها را برطرف کند.

وی مرحله چهارم را شناخت مخاطرات سلامت دانست و گفت: افراد جامعه به عنوان یکی از حقوق شهروندی خود باید با مخاطرات سلامت آشنایی داشته و در مورد آن آگاهی داشته باشند، هنوز هیچ دستگاهی به این موضوع نپرداخته چرا که مجال پرداختن به آن از سوی حاکمیت فراهم نشده یا جزء اولویت‌ها محسوب نشده است؛  همیشه موضوعات اورژانسی و درمانی چنان غالب بوده که هیچگاه فرصت پرداختن به این موضوعات فراهم نبوده است.

گلمکانی تأکید کرد: در بخش پیشگیری اولیه متولی وجود ندارد، در این باره رسانه‌ها و کارشناسانی که بتوانند هوشمندانه از این ابزار استفاده کنند، باید ورود پیدا کنند، کشورهایی که در این راستا کار کرده‌اند مسیر توسعه را به درستی رفته‌اند، چرا که سرجمع هزینه‌ها مدیریت می‌شوند و هزینه‌هایی که در حوزه درمان وجود دارد کمتر می‌شود.

وی در ادامه به سطح دوم پیشگیری پرداخت و اظهار کرد: در پیشگیری ثانویه روش‌هایی وجود دارد، که بهداشت‌کاران حرفه‌ای باید آن را انجام دهند موضوع واکسیناسیون، آموزش‌های بهداشت و پس از آن پیشگیری سطح سوم است که در مراحل پس از درمان برای پیشگیری از عوارض بیماری مطرح می‌شوند.

گلمکانی یادآور شد: در حوزه پیشگیری ثانویه در نظام سلامت، پس از انقلاب اسلامی با تأسیس خانه‌های بهداشت حرکت‌های بسیار خوبی شکل گرفت، توجه به دسترسی تمامی افراد جامعه به خدمات بهداشتی و درمانی یکی از اهداف این پیشگیری‌ها بود تا افراد کمتر دچار بیماری شوند.

وی افزود: ساختار نظام سلامت پس از انقلاب اسلامی در حوزه پیشگیری ثانویه به خوبی شکل گرفت اما در روستاها موفق‌تر از شهرها بودیم و آن زمان 70 درصد جمعیت کشور در روستاها ساکن بودند و 30 درصد در شهرها، اما الان برعکس است لذا این ساختار نیازمند تجدید نظر و رویکرد است تا این سطح پیشگیری برای شهرها نیز فراهم شود.

گلمکانی با تأکید بر اینکه حوزه‌هایی که حاکمیت در آن وظایفی دارد نباید با اهداف اقتصادی مخلوط شود، گفت: در موضوع واکسن، دارو و درمان یکسری اهداف اقتصادی وجود دارد که این موضوع با روح اصلی وظایف حاکمیتی در پیشگیری و حقوق جامعه مبنی بر توانمندسازی آنها در امر پیشگیری سازگار نیست. این موضوع نه تنها در کشور ما، که در اغلب کشورهای جهان وجود دارد. این موضوع در دانشگاه‌ها نیز مطرح است و متأسفانه در پشت برخی مطالب آموزشی، شرکت‌های دارویی حضور دارند و اگر در یک تکست مرجع نام یک دارویی قید شود می‌تواند در موفقیت اقتصادی آن دارو تأثیرگذار باشد که این استقلال لازم را از آن متخصص و کارشناس مربوطه می‌گیرد.