جنگ، آخرین گزینه برخورد امام علی(ع) با مخالفان

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ سومین کنگره بین‌المللی امام علی پژوهی، امروز، ۱۴ آبان‌ماه، با حضور جمعی از اندیشمندان و علاقه‌مندان در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

اسمهان خالف که مقاله وی در این کنگره به عنوان مقاله برگزیده انتخاب شده به طرح بحث در زمینه «تئوری جنگ مشروع(عادلانه) و جنگ‌‌های امام علی(ع)؛ جنگ صفین به عنوان یک نمونه از جنگ‌‌های امام علی(ع)» پرداخت و بیان کرد: مفهوم «جنگ عادلانه» یکی از بحث برانگیزترین مفاهیم در حوزه دانشگاهی و همچنین در حوزه سیاسی و مدیترانه محسوب می‌‌شود. این موضوع برای هزاران سال به عنوان یک مسئله فلسفی ـ اخلاقی مورد توجه قرار گرفته است. از زمان فلسفه هندو تا لومیرها، البته اگر نخواهیم فلسفه یونانی، رومی، مسیحی و اسلامی را هم به آن اضافه کنیم، یعنی به عبارتی این فلسفه‌‌ها نیز به این موضوع توجه داشته‌‌اند. امروزه این موضوع به طور گسترده در زمینه سیاست و روابط بین‌‌الملل مورد بحث قرار می‌‌گیرد.

وی در ادامه افزود: بعد از انتشار مقاله مایکل والز در مورد «جنگ‌های عادلانه و ناعادلانه»، بحث از طریق این سؤال دوباره زنده شد که آیا می‌‌توان حمله آمریکا به ویتنام را یک جنگ عادلانه دانست؟ اگر رویکردهای مختلف «جنگ عادلانه» را مورد مطالعه قرار دهیم، چه از نظر رویکرد کاملاً فلسفی یا رویکردی کاملاً مذهبی، می‌‌توانیم بسیاری از عناصر مشترک را بر اساس این فرض نتیجه بگیریم که شکستن پیوند بین اخلاق و جنگ - همانگونه که هم به وسیله واقع‌‌گرایان و هم صلح‌طلبان پیشنهاد می‌‌شود - یک تهدید واقعی است.

این پژوهشگر تصریح کرد: با این حال، شک و تردید در مورد مفهوم «جنگ عادلانه» را می‌‌توان فهمید، زیرا اغلب از سوی سیاست‌‌مدارانی که قصد آنها چیزی غیر از منافع سیاسی و یا شخصی نیست، مورد سوء استفاده قرار گرفته است. البته، هنگامی که جنگ از سوی شخص معصومی انجام می‌‌شود که هرگز نمی‌‌تواند قربانی اشتباه یا نیت بد باشد، همه شک و تردیدها را می‌‌توان کنار گذاشت.

خالف در ادامه افزود: ما می‌‌خواهیم خصوصیات جنگ‌‌های عادلانه را در بین رویکردهای سکولار و مذهبی مشخص کنیم. ما متوجه می‌‌شویم که همه رویکردها متمرکز بر معیارهایی هستند که یک جنگ عادلانه را تعیین می‌‌کنند. برخی از آنها مقدمات، مانند دلیل عادلانه، مرجع قانونی، اظهارنامه رسمی و آخرین راه حل هستند و برخی از آنها مربوط به میدان نبرد مانند: تمایز و تناسب است. ما می‌توانیم ملاک نیت نیک را اضافه کنیم، اما رویکردهای «سکولار» با معرفی این شرط در قسمت نظری موافق نیستند، زیرا قابل اندازه‌گیری نیست. حال ما برای ارزیابی اخلاق نبرد صفین، با پیش شرط‌‌های جنگ عادلانه از این پارامترهای مختلفی استفاده می‌‌کنیم.

مرجع قانونی

وی بیان کرد: در تفکر اسلامی در مورد انتخاب امام یا خلیفه، دو دیدگاه متمایز وجود دارد: نظریه تعیین الهی که از مکتب فکری شیعه و نظریه شوری - مشاوره - که از سوی مکتب عقلی اهل سنت دفاع می‌‌شود. هر چند تعهد بیعت با امام علی(ع) شرایط سنی‌‌ها و شیعیان را برآورده کرد. در واقع از نظر پیروان امام علی(ع)، او امام قانونی است، چه از زمان بیعت با پیامبر اسلام(ص) و چه تا زمان شهادت امام علی(ع) و او بر طبق تئوری و نظریه شورا خلیفه برگزیده است و دلیل دیگر اینکه امام علی(ع) به وسیله مهاجرین و انصار، در 25 ذوالحجه در سال 35 هجری قمری انتخاب شده است. هیچ کدام از مهاجرین و انصار این بیعت را نشکستند، بجز 7 نفر که بر اساس تعداد زیادی از مورخین از جمله الوقیدی این 7 نفر شامل: عبدالله بن عمر، سعد ابن ابی وقاص، صحیب ابن سینان، زید ابن ثبیت، محمد ابن مسلمه، سلامه ابن سلامه ابن وقش و عثمان ابن زیاد بودند. در واقع امام علی(ع) با آنها نجنگید، که ثابت می‌‌کند که هدف امام این نبود که مردم را وادار کنند که با او بیعت کنند.

دلیل عادلانه

این نویسنده و پژوهشگر تصریح کرد: براساس تئوری جنگ عادلانه، دفاع عادلانه به این معنی است که یا از خود یا از اشخاص ثالث که با خطری روبرو هستند دفاع کنیم. اجازه بدهید نگاهی به ماهیت قیام معاویه بیندازیم؛ در آن زمان معاویه فرماندار سوریه بود، اما در عین حال او از به رسمیت شناختن اقتدار خلیفه جدید، علی(ع) خودداری کرد و بدون استعفا از سمت خود از سمت فرمانداری این مخالفت را کرد. از نظر حقوق مدرن، می‌‌توان آن را جنبشی جدایی طلب نامید. استدلال مطرح شده از سوی معاویه این بود كه امام علی(ع) عثمان را كشته است و در مواقع دیگر مردم را علیه عثمان سوگند می‌‌داد و یا همچنین محافظت از قاتلین عثمان را انجام می‌‌داد و ناتوانی علی(ع) در مجازات آنها را عنوان می‌‌کرد. بنابراین معاویه از اصحاب دعوت کرد تا شهادت دهند که امام علی(ع) در واقع عثمان را به قتل رسانده است. در آن مقطع، حتی نزدیکترین هواداران معاویه مانند عمرو بن العاص او را از ساختن چنین دروغ بزرگی باز می‌‌دارند.

وی در ادامه افزود: حتی با فرض نیت صحیح معاویه برای مجازات قاتلان عثمان، امام حق دارد که قصاص را اعمال کند، بنابراین چگونه معاویه می‌‌تواند از علی(ع) بخواهد که قاتلان عثمان را مجازات کند، بدون اینکه وی را به عنوان یک حاکم مشروع تشخیص دهد؟ با توجه به موضع امام علی(ع) در مورد معاویه و یارانش، وی در میان آنها مخالفان و دروغگویانی را مشاهده کرد که سعی داشتند مردم سوریه را در مقابل او قرار دهند. امام به وضوح بین رهبران این گروه و مردم عادی ساکن سوریه تمایز قائل بودند. به همین دلیل او معتقد بود كه وظیفه او است كه حقیقت را در معرض دید آنها قرار دهیم، یعنی اینكه هدف واقعی معاویه از این قیام، باقی ماندن در قدرت است. هدفی که خود معاویه هنگام سخن گفتن با حضرت علی(ع) آن را فاش کرده است، وقتی مستقیم به علی(ع) گفت: اگر مرا به عنوان فرماندار سوریه نگه دارید، من با شما بیعت می‌‌کنم و همچنین هنگامی که او خطاب به عراقی‌‌ها گفت: من با شما نجنگیدم که شما را مجبور به عبادت کنم و اینکه نه روزه بگیرید، نه زیارت کنید و نه زکات بدهید و ... ، من با شما جنگیدم تا بر شما سلطنت کنم.»

آخرین راه حل

خالف تصریح کرد: امام علی(ع) فقط پس از اینکه همه گزینه‌‌های صلح‌آمیز را به طور جدی امتحان کرد و خسته شد، تصمیم به اعلام جنگ گرفت. با اینکه او در مورد تصمیم خود و درستی آن هیچ شکی نداشت و هیچ دلیل بهتری از این وجود ندارد که وی در طی 17 ماه با معاویه در تماس بود تا وی را از تصمیم به جنگ باز دارد. در واقع، امام علی(ع) بسیار محتاط بود که برخی از یارانش که به دلیل تحریکات معاویه، بی‌‌قرار بودند و با دیدن آرامش حضرت علی(ع)، آنها نیز آرام شدند. خطاب به جنگجویان خود می‌‌گفت: «من فقط سعی می‌‌کنم از جنگ دوری کنم زیرا همیشه امیدوارم که گروهی از مردم امتناع کنند، توسط من راهنمایی شوند و به راه روشن من بیایند. حضرت(ع) می‌‌گفت من بیش از اینکه به کشتن آنها راغب باشم در این فکر هستم که آنها به اشتباه خود پی ببرند و به گناه خود واقف باشند. در عوض، پس از اعلان جنگ، امام علی(ع) همچنان به مردان خود دستور داد كه جنگ را آغاز نكنند تا زمانی که طرف مخالف شروع نکرده است و به نصیحت نیروهای سپاه معاویه برای منصرف کردن آنها از جنگ ادامه می‌‌داد. 

وی در ادامه افزود: پس از اندازه‌‌گیری عدالت جنگی امام علی(ع) در مقابل معاویه و مطابق پیش شرط‌‌های جنگ عادلانه، ما از پارامترهای مربوط به میدان نبرد استفاده می‌‌کنیم، زیرا حتی اگر پیش شرط‌‌ها رعایت شود، اگر پارامترهای جنگ رعایت نشوند، جنگ را نمی‌‌توان عادلانه ارزیابی کرد. در واقع، دفاع از یک هدف عادلانه و اعلام جنگ از سوی یک حاکم مشروع، دلیلی برای استفاده از همه ابزارها برای شکستن دشمن نیست، در غیر این صورت جنگ تبدیل به یک عمل جنایی و تروریستی می‌‌شود.

خالف گفت: یکی از جنبه‌‌های اخلاق امام علی(ع)، حتی در جنگ‌‌ها، اشتیاق او برای تمایز میان مبارزان و مردم عادی و بین گروه‌‌هایی بود که می‌‌توانند از لحاظ نظامی هدف قرار بگیرند و کسانی که مانند زنان، یا مبارزانی که از میدان نبرد فرار می‌‌کنند یا زخمی‌‌ها و کسانی که مشخص نیست که آنها مبارز هستند یا نیستند.