کنش‌ها و بیانات امام علی(ع) حاکی از تقدم صلح بر جنگ است

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ سومین کنگره بین‌المللی امام علی پژوهی، امروز، ۱۴ آبان‌ماه، با حضور جمعی از اندیشمندان و علاقه‌مندان در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

 

محمدامیر احمدزاده، به عنوان یکی از افرادی که مقاله‌اش برگزیده شده بود، در این کنگره با عنوان «واکاوی رفتار سیاسی صلح‌گرای امام علی در عصر خلفاء» به ایراد سخن پرداخت و بیان کرد:  تحقق صلح به مثابه یک نیاز بشری را می‌توان از آرمان‌های اصلی انسان در سراسر حیاتش برشمرد، زیرا تحقق سایر ارزش‌های عالی انسانی در پرتو فضایی آرام و به دور از کشمکش و ناامنی امکانپذیر است. اسلام به عنوان یک مکتب الهی با تکیه بر اصل کرامت و ویژگی‌های انسانی به ارایه طرح صلح پایدار روی آورده است. هدف و رسالت پیامبران در نظر شهید مطهری دعوت به توحید نظری و عملی فردی، و اقامه قسط و عدل در جامعه یعنی برقرار ساختن توحید عملی اجتماعی بوده است.

 

وی در ادامه افزود: دیدگاه اسلام با نگاهی فراگیر و کمال‌طلبانه انسان به نیازهای او همچون صلح توجه دارد. این صلح بر دلایل الهی- انسانی و فطری بودن اتکا دارد و از این حیث هم از سرچشمه‌های هویت انسانی و امنیت وجودی بشری به شما می‌رود. در فرهنگ و فقه سیاسی اسلام، مفهوم سلم، سلام، و صلح از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و در قرآن و متون اسلامی برای بیان اصل مهم حقوقی- سیاسی ارتباط با دیگران به کار برده می‌شود. صلح در لغت به معنای نرمش، سازش، وجود امنیت و آرامش است. در اسلام، شعار صلح صرفاً در برابر انسان‌های صلح‌طلب گفته نمی‌شود، بلکه در مقابل کسانی که با برخورد جاهلانه، صلح را به خطر می‌اندازند نیز سلام گفته می‌شود و در قرآن آمده است که «اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما». در قرآن 34 بار مفهوم صلح و سلم به تعداد 77 بار تکرار شده، حال آنکه واژگانی همچون حرب و عداوت صرفاً 10 بار آمده است. 

 

احمدزاده بیان کرد: در ادبیات فارسی نیز صلح به معنای آشتی و هم به معنای مقابل حرب و جنگ آمده است. اما صلح یک مفهوم مطلق نیست، بلکه می‌تواند بنا به دیدگاه فرهنگی و دینی از جنبه‌های مختلفی برخوردار باشد. به عبارت دیگر، صلح گرچه یک آرمان جهانی است، امّا به معنای نبود جنگ نیست. رسیدن به صلح به دو طریق امکان‌پذیر است؛ الف) جنگیدن و وادار کردن طرف مغلوب به پذیرش صلح که به صلح رومی مشهور است. ب) راه دیگر رسیدن به صلح، مذاکره سیاسی است. پرسش نوشتار حاضر این است که اولویت دادن به صلح در رویکرد امام علی(ع) بر اساس کدام بنیان‌های نظری بوده است؟ یافته‌های این پژوهش بیانگر آن است که اصالت صلح مثبت و همزیستی مسالمت‌آمیز در اندیشه سیاسی امام علی دارای بنیان‌های محکم انسان‌شناسانه اسلامی بوده است. 

 

امام علی(ع) با رویکرد واقع‌نگرانه به مذمت هر‌گونه عوامل برتری‌طلبی و بی‌عدالتی و برهم زننده ثبات و آرامش جامعه بشری پرداخته و معتقد است که سالم سازی جامعه از تشتت و فتنه زیرساخت صلح فراگیر را فراهم می‌گرداند

وی در بخش دیگری از سخنان خود به مسئله «اصول صلح در رویکرد امام علی(ع)» اشاره و بیان کرد: امام علی بر وجود تفاوت‌ها در جامعه بشری به عنوان امری طبیعی و ناشی از تفاوت در خصوصیات آفرینش، واقف بوده است. او با رویکردی جامعه‌شناسانه تجربی به نقش عواملی همچون منطقه زندگی، اخلاق و عادات و سایر عوامل طبیعی در تفاوت آدم‌ها تأکید دارد که خداوند این تفاوت‌ها را عامل افزایش شناخت انسان‌ها از یکدیگر قرار داده است. امام علی(ع) با رویکرد واقع‌نگرانه به مذمت هر‌گونه عوامل برتری‌طلبی و بی‌عدالتی و برهم زننده ثبات و آرامش جامعه بشری پرداخته و معتقد است که سالم سازی جامعه از تشتت و فتنه زیرساخت صلح فراگیر را فراهم می‌گرداند. 

 

این پژوهشگر و نویسنده تصریح کرد: او گرچه معتقد است که اختلاف و تفاوت، سنتی از سنن الهی در حیات دنیوی و عامل تطور و نموّ در حیات انسان است، اما از آنچه که سبب اختلاف و تفرقه بین انسان‌ها باشد بر حذر می‌دارد. او معتقد است که وقتی مومنان به راه الهی پای‌بند باشند و هوا را کنار بگذارند، اختلاف و تفاوت بین آنان منبع خیر و برکت هم می‌شود. امام علی(ع) بر اساس مبنای فکر اسلامی با تفاوت ملت‌ها و قبایل و جوامع مخالفتی ندارد، اما معتقد است که این ملت‌ها علی‌رغم اختلافات باید تابع یک قانون باشند. بر این اساس، استراتژی امام علی(ع) در جهت برپایی صلح واقع‌گرایانه در جامعه مبتنی بر پذیرش کثرت در عین وحدت است، زیرا با وجود اختلافات نژادی و حتی اعتقادی می‌توان بر اصولی همچون اصل همزیستی مسالمت‌آمیز، اصل حفظ حرمت انسانی و اصل عدم تجاوز موافقت داشت. 

 

وی با تأکید بر «اهتمام امام علی به تحقق عدالت اقتصادی به مثابه زمینه صلح در جامعه» بیان کرد: اصل عدم تمرکز ثروت و رفع اختلافات فاحش و غیرعادلانه در نظام اقتصادی از اهداف اصلی امام علی(ع) در حوزه عملی و تجربه حکمرانی بوده است. او بر این امر واقف و معتقد بود که توزیع ثروت و در نتیجه آن، توازن اقتصادی از اهداف مهم اقتصاد اسلامی است و برقراری عدالت اقتصادی و مبارزه با مفاسد مالی از دیگر مکانیسم‌های اجرایی امام علی(ع) برای رسیدن به صلح و آرامش در جامعه بوده است. او نیک می‌دانست که اگر جامعه دارای اختلافات فاحش طبقاتی باشد، سخن گفتن از صلح، همدلی و اخوت امری بیهوده است، زیرا فقر عامل موثری در بروز تضادها، جنایات و ... بوده که زمینه شورش و ناامنی را فراهم می‌‌کند.

 

احمدزاده گفت: امام(ع) علاوه بر تمرکز در ترویج و اجرای عدالت اقتصادی به مثابه زیرساخت لازم برای صلح اجتماعی بر این باور بود که برای تنظیم ثبات اقتصادی، مردم را به میانه‌روی و خرج و هزینه فراخوانده و آنان را از اسراف و حرص و تنگ نظری برحذر می‌داشت. امام علی راهبرد تعدیل ثروت در قلمرو اسلامی را در قوانین مالی همچون خمس، زکات، ارث، انفاق و صدقه می‌دانست که نقش مهمی در تحقق عدالت اقتصادی و زندگی مسالمت‌آمیز می‌توانست داشته باشد. 

 

در این دیدگاه، صلح امری عارضی، اما عدالت امری ذاتی است. از این حیث، باور امام(ع) بر این بود که تا زمانی که عدالت در سطح داخلی پیاده نشود و الگوهای آن در قالب یک فرهنگ ارزنده به سطح بیرونی انتقال نیابد، صلح پایدار آرمانی خام بیش نیست

وی در ادامه افزود: در واقع، متفکران اسلام به ویژه امام علی(ع) در مقام فقیه و حاکم جامعه اسلامی بر این باور بوده‌اند که تحقق صلح عادلانه را باید در تحقق عدالت جست‌وجو کرد و در این دیدگاه، صلح امری عارضی، اما عدالت امری ذاتی است. از این حیث، باور امام(ع) بر این بود که تا زمانی که عدالت در سطح داخلی پیاده نشود و الگوهای آن در قالب یک فرهنگ ارزنده به سطح بیرونی انتقال نیابد، صلح پایدار آرمانی خام بیش نیست. امنیت اقتصادی و تامین نیازهای فردی و امنیت تجارت از اصول کلی امنیت اقتصادی در نهج البلاغه است. از این حیث امام علی(ع) به فضیلت تجارت و اقسام آن و ذکر صفات حسنه و رذیله تجار و بازرگانان پرداخته است. ضرورت اخذ مالیات از منظر امام با هدف برنامه ساماندهی اقتصادی و رفاه عمومی مطرح است. امام دستور داد که در جمع‌آوری مالیات احترام مردم نگه داشته شود و به ادعای افراد در خصوص تعلق یا عدم تعلق مالیات از زور استفاده نشود و جمع‌آوری مالیات را نوعی عبادت معرفی کرده و از مالیات بگیران می‌خواست تا به مالیات‌دهندگان تخفیف داده شود تا اعتماد مردم نسبت به حکومت، اجرای عدالت و آبادانی سرزمین‌ها بیشتر جلب گردد. 

 

احمدزاده تصریح کرد: امام علی(ع) در هر سه جنگی که در زمان خلافت ایشان رخ داد، نهایت تلاش خود را برای پرهیز از جنگ و خونریزی نمود. ایشان پیش از آغاز جنگ جمل در نامه‌هایی که برای طلحه و زبیر فرستاد، آنان را به راه راست و پرهیز از جنگ دعوت نمود و فرمود: «به راه راست و اندیشه‌ درست برگردید؛ اگر چنین نکنید تنها چیزی که نصیبتان می‌گردد عار و ننگ است و آتش دوزخ». خطبه 36 نهج‌البلاغه نیز به بیان تلاش حضرت برای هدایت خوارج می‌پردازد، تلاشی که از صبح زود تا نزدیکی غروب به طول انجامید و در پی آن نُه هزار نفر از ده هزار سرباز دشمن از کرده‌ خود پشیمان شده و از راهی که آمده بودند بازگشتند. 

 

وی افزود: حضرت در این خطبه می‌فرماید: «شما را از آن می‌ترسانم، مبادا صبح کنید، در حالی که جنازه‌های شما در اطراف رود نهروان و زمین‌های پست و بلند آن افتاده باشد، بدون آنکه برهان روشنی از پروردگار و حجت و دلیل قاطعی داشته باشید، از خانه‌‌ها آواره گشته و به دام قضا گرفتار شده باشید. در «تحف العقول» نامه‌اى از اميرمؤمنان نقل شده كه آن را به زياد بن نضر، وقتى او را به فرماندهى جبهه مقدم سپاهش در صفين گماشت، نوشته است: «... بر تو باد درنگ وتأنّى در جنگ، واز شتابكارى بپرهيز مگر اين كه فرصتى مناسب به دست آورى، و مبادا دست به جنگ بياغازى مگر آن كه دشمن به تو حمله كند يا فرمان من به تو برسد». مجموعه این بیانات و کنش‌های امام علی(ع) که متاثر از آیات قرآن و سیره پیامبر(ص) بوده، بر تقدم صلح بر جنگ تاکید روشنی دارد، حال آنکه حتی در ادبیات تشیع امروزین نیز مغفول واقع شده است و لازم است به این وجه از چهره اخلاقی و عملی امام علی(ع) تمرکز شود.