کشف 12 هزار رابطه در میان احادیث در «مدل اولیه شبکه روایی ارزش‌ها»
گروه حوزه‌های علمیه ــ طرح «مدل اولیه شبکه روایی ارزش‌ها» با کشف 12 هزار رابطه در میان احادیث، به همت یکی از محققان و پژوهشگران حوزه حدیث ترسیم و ارائه شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین ابوالفضل رهبر، محقق و پژوهشگر حوزه حدیث، در گفت‌وگو با ایکنا؛ از ارائه طرح «مدل اولیه شبکه روایی ارزش‌ها» خبر داد و گفت: ایده اولیه طراحی این مدل، در معاونت فناوری مؤسسه مصباح‌الهدی شکل گرفت. در این مؤسسه بنا بود سامانه‌ای فراگیر طراحی شود که قابلیتِ برنامه‌ریزی، مدیریت و ارزیابی مجموعه اقدامات فرهنگی را داشته باشد.
وی با بیان اینکه در همین راستا سامانه‌ای به‌نام «فتیان» طراحی شد که یکی از بخش‌های این سامانه، بخش «رصد فرهنگی» بود، افزود: رصد فرهنگی، چند مرحله دارد؛ ابتدا باید شناختی از وضعیت فرهنگی فعلی به‌دست آورد، سپس باید با کشف روندها، وضعیت فرهنگی آینده را پیش‌بینی کرد. بعد باید چشم‌اندازی از وضعیت مطلوب تهیه کرد و آن‌گاه باید با تطبیق وضعیت فعلی و وضعیت پیش‌بینی‌شده با وضعیت مطلوب، نقاط قوت و ضعف و فاصله تا وضعیت مطلوب را برآورد کنیم.
رهبر با پرداختن به اینکه در مرحله بعد از آن، باید راه‌کارهایی برای پر کردن این فاصله و رسیدن از وضع موجود به وضع مطلوب پیشنهاد شود، تصریح کرد: بعد از کاربست این راهکارها نیز باید بازخوردگیری کرد و این راهکارها را مورد ارزیابی قرار داد.
این محقق حوزه حدیث ادامه داد: در این مدل برای شناخت وضعیت فرهنگی موجود، باید جریان‌های فرهنگی (در سطح نخبگانی) و مسئله‌های فرهنگی (در سطح توده مردم)، مورد رصد و تحلیل قرار می‌گرفت. اما مشکل این بود که پس از این مرحله، باید از چه منابعی برای پیش‌بینی وضعیت آینده، ترسیم وضعیت مطلوب و پیشنهاد راه‌کارهایی برای پر کردن فاصله میان وضعیت موجود و وضعیت مطلوب بهره گرفت. معتقدیم که بهترین منبع برای دسترسی به این سه امر متون دینی هستند. برای این منظور یک پژوهش را آغاز کردیم. به این ترتیب ایده طراحی یک مدل اولیه آزمایشی برای شبکه روایی ارزش‌ها شکل گرفت و به مرور پخته‌تر شد.
رهبر با بیان اینکه در مرحله بعد باید یک متن دینی انتخاب می‌کردیم، تصریح کرد: از آنجاکه متن روایات از اجمال کمتری برخوردار هستند، بنا شد یک متن روایی انتخاب شود. در میان متون روایی نیز کتاب «منتخب میزان‌الحکمة» آیت‌الله ری‌شهری به جهت اختصار و دربرداشتنِ موضوعات گوناگون اخلاقی انتخاب شد.
بررسی 6848 حدیث میزان‌الحکمة
این محقق در مورد شیوه این روش بیان کرد: شیوه کار چنین بود که تمام شش هزار و 848 حدیث موجود در این کتاب، یک‌به‌یک مورد بررسی قرار گرفت و به عناوین ارزشی موجود در آن‌ها و نوع رابطه میان آن‌ها، تجزیه شد. عناوین ارزشی، به‌صورت مصدری ثبت شدند و با هدف حفظ ظرافت‌های کلام معصوم، این عناوین، به زبان عربی و با حفظ تمام قیدهایشان، به ثبت رسیدند.
وی با ذکر اینکه برای ساده‌سازی شبکه، روابط میان عناوین را به دو نوع رابطه رابطه مُقرّب (نزدیک‌کننده) و رابطه مُبعّد (دورکننده) تقلیل دادیم، اظهار کرد: مثلاً در حدیث «قِلَّةُ الأَكْلِ مِنَ العَفَافِ، وَكَثْرَتُهُ مِنَ الإسْرَافِ»، این دو رابطه استخراج شد: «العفاف» مقرب «قلة الاکل» و «الاسراف» مقرب «کثرة الاکل» یا در حدیث «يُطبَعُ المؤمنُ علی كلِّ خَصلةٍ ولا يُطبَعُ علی الكذبِ ولا علی الخِيانةِ»، این دو رابطه استخراج شد:«الایمان» مبعد «الکذب»؛ «الایمان» مبعد «الخیانة».
کشف 12 هزار رابطه در میان احادیث
رهبر ابراز کرد: در نهایت هزاران عنوان ارزشی با حدود 12 هزار رابطه، از میان احادیث کتاب منبع کشف شد و به ثبت رسید. با ایجاد این شبکه می‌توان به سؤالاتی مانند اینکه کدام عناوین از نظر شارع ارزشی یا ضدارزشی هستند؟ کدام عناوین اهمیت بیشتری در منظومه فکری شارع دارند و در فعالیت‌های فرهنگی بیشتر باید مورد توجه قرار گیرند؟ پاسخ داد.
وی ادامه داد: از دیگر سؤالاتی که در این زمینه می‌توان به آن پاسخ داد این است که هر ارزش یا ضدارزشی که در شخص یا جامعه ایجاد می‌شود، در آینده چه ثمرات یا عواقبی در پی خواهد داشت؟ برای ایجاد هر ارزش در شخص یا جامعه، چه مقدماتی لازم است، چه موانعی باید برطرف شود و چه ثمراتی متصور است؟ برای رفع هر ضدارزش، چه مقدماتی نیاز است و این ضدارزش در صورت رفع نشدن، چه عواقبی در پی دارد؟ و برای انجام فعالیت فرهنگی در منطقه مورد نظر با خصوصیات مشخص آن منطقه، چه رویکردهایی باید اتخاذ کرد؟
همکار علمی مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث افزود: نکته دیگر این است که اگر هزاران عنوان با روابطشان به هم متصل شوند، به شبکه گسترده، پیچیده و درهم‌تنیده‌ای از عناوین ارزشی روایی دست می‌یابیم که شاید بتوان از این رهگذر، جهان ارزشی مورد نظر شارع را به‌همراه روابطی که عناوین ارزشی با هم دارند، ترسیم کرد.
وی با بیان اینکه برای این کار، با استفاده از ابزار رایانه‌ای، به یک گراف دست یافتیم، تصریح کرد: در این گراف، هریک از گوی‌ها، نماینده یک عنوان ارزشی روایی هستند و به‌نسبت اهمیتشان در شبکه، اندازه مشخصی دارند. جایابی هر گوی در شبکه نیز به‌صورت ماشینی و با توجه به قواعدی که برای کشش میان گوی‌ها بر اساس تعداد روابطشان تعیین شده است، مشخص شده است.
رهبر اضافه کرد: پس از ترسیم گراف، مشاهده شد که جایابی گوی‌ها در شبکه، معنادار است؛ مثلاً عناوین ارزشی عموماً در یک طرف گراف جمع شده‌اند و عناوین ضدارزشی در طرف دیگر. به ذهنمان رسید که شاید با افزودن احادیث بیشتر و تدقیق روابط و بهینه‌سازی قواعد حاکم بر گراف‌ها، از جایابی گوی‌ها کنار یکدیگر نیز برداشت‌های علمی‌ای داشت. این پژوهش، یک پژوهش جدید و ابتدایی است و با گسترش آن و بهره‌گیری از روش‌های تحلیل شبکه، می‌توان به نتایج مفید و ارزشمندی دست یافت.
