شرح نهج‌البلاغه و توفیقات علامه جعفری از عطای امیرمؤمنان(ع) بود/ ناشناخته‌ترین متفکر معاصر
گروه فعالیت‌های قرآنی ــ آیت‌الله فاطمی‌نیا در نشست «رونمایی از ویراست جدید ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه» با بیان اینکه شرح نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین(ع) گل سرسبد آثار علامه جعفری است، اظهار کرد: نمک اثر علامه جعفری را امیرالمؤمنین(ع) عطا کرده و تمام توفیقات ایشان از آنجا بوده است. همچنین در این نشست مطرح شد که علامه جعفری ناشناخته‌ترین متفکر معاصر است.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ نشست معرفی ابعاد شخصیتی علامه محمدتقی جعفری و رونمایی از ویراست جدید ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه اثر علامه جعفری شامگاه دوشنبه، 18 آذرماه، با حضور آیت‌الله سیدعبدالله فاطمی‌نیا، استاد برجسته اخلاق، عبدالله نصری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) و حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمصطفی میرلوحی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) در محل سالن آیت‌الله مهدوی کنی(ره) دانشگاه امام صادق(ع) برگزار شد.
گزارش تصویری نشست را اینجا ببینید.
در ابتدای این نشست پس از تلاوت آیاتی چند از کلام‌الله مجید با نوای کثیرلو، دانشجوی الهیات دانشگاه امام صادق(ع)، کلیپی از بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در رابطه با مرحوم علامه جعفری، پخش شد.
ریاضات شرعیه و دستیابی به معارف الهی
آیت‌الله سیدعبدالله فاطمی‌نیا، استاد برجسته اخلاق و عرفان اسلامی، در این جلسه طی سخنانی با اشاره به جامعیت مرحوم علامه جعفری، اظهار کرد: این ابعاد جامعیت در یک شخصیت کار ساده‌ای نیست، ولی علامه هم در علم، هم در اخلاق و هم در سایر ابعاد شخصیتی، جامعیت تمام داشت.
وی با بیان اینکه خوش‌نفسی و نظربلندی از ویژگی‌های بارز مرحوم علامه جعفری بود، تصریح کرد: اگر نظربلندی در افراد وجود نداشته باشد، هیچ کس به هیچ جایی نمی‌رسد. به شخصه در مرز عشق به مرحوم علامه ارادت داشتم. اگر کسی ریاضات شرعیه را تحمل کند، به معارف الهی دست پیدا می‌کند که این امر ویژه انسان‌های نظربلند است.
آیت‌الله فاطمی‌نیا با اشاره به حدیثی از امام صادق(ع) گفت: حضرت فرمود که اگر کسی آن قدر حلم نداشته باشد که جهل جاهلان را رد کند و نیز آن قدر تقوا نداشته باشد که به دنبال حرام نرود و با مردم به مدارا رفتار نکند، ایمانش به درد نمی‌خورد. ترقی در تمام عرصه‌ها بستگی به نظربلندی افراد دارد که مرحوم علامه از این دسته یعنی جزء افراد نظربلند بود.
سه دسته مخاطبان مثنوی
وی ادامه داد: اولین ویژگی مهم علامه جعفری اجتهاد ایشان است. علامه از شاگردان آیت‌العظمی خویی است که ایشان خود از عجایب روزگار بود و ده‌ها مجتهد طراز اول از پای درس ایشان برخاستند. علامه جعفری اصولی فقیه و مجتهد بود که این مرتبه کمی نیست. دومین ویژگی مهم علامه جعفری فیلسوف بودن ایشان است که خود فلسفه دریای عمیقی است. مرحوم علامه شرح مفصلی بر مثنوی مولوی دارد و با استناد از آن بیان می‌کند که مردم در رابطه مثنوی معنوی به سه دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته اول کسانی هستند که خود استاد هستند و مثنوی را به خوبی درک می‌کنند. دسته دوم افرادی هستند که مستعد هستند، ولی محتاج به استاد نیز هستند. دسته سوم کسانی هستند اهلیت مثنوی را ندارند و اصلاً نباید آن را بخوانند.
آیت‌الله فاطمی‌نیا تصریح کرد: علامه طباطبایی بسیار مؤدبانه فرمودند که ۱۰۰ مورد نیز به ایشان عرض کردیم، یعنی ۱۰۰ مورد نقد به مثنوی داشتند. شرح مثنوی ایشان دریای بزرگی است که برای جامعه نوشته است. ایشان در بین شروح مختلف همچون شرح بحرالعلوم هندی و ... آنچه می‌توان به جامعه عرضه کرد را اظهار کرده است.
این استاد برجسته اخلاق با بیان اینکه یکی از هنر‌های مهم تلخیص و رقیق کردن کتب است، افزود: علامه جعفری در شرحی که بر مثنوی مولوی داشته، آن را تلخیص و رقیق کرده است که البته سختی و رنج زیادی نیز در این راه متحمل شده است.
عرفانی که علامه جعفری از امام‌العارفین کسب کرد
وی در ادامه سخنان خود با اشاره به اینکه شرح نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین(ع) گل سرسبد کار‌های علامه است، ادامه داد: البته باید اشاره کرد که نمک کار علامه جعفری را امیرالمؤمنین(ع) عطا کرده و تمام توفیقات ایشان از آنجا بوده است.
آیت‌الله فاطمی‌نیا با اشاره به اخلاق جمیله علامه جعفری، اظهار کرد: اخلاق حسنه مرحوم علامه به حق امر خاصی است که باید به آن پرداخته شود و تنها در این ظواهر خلاصه نمی‌شود. پسر ایشان برای من گفت که پدرم را در حد شرح نهج‌البلاغه و کتب دیگر و علامه بودن ایشان می‌شناختم، ولی پس از فوت ایشان دانستم که مطلب چیز دیگری بوده است. عرفانی که علامه جعفری از امام‌العارفین کسب کرده، جای شرح زیادی دارد.
این استاد برجسته اخلاق سخنان خود را با سخنی از امیزالمؤمنین(ع) که فرمود: «إِلَى اللَّهِ أَشْکُو مِنْ مَعْشَرٍ یَعِیشُونَ جُهَّالًا وَ یَمُوتُونَ ضُلَّالًا»، «به خدا شکوه میکنم از جماعتی که نادان میزیند و گمراه میمیرند» و نیز دعای قنوت امام رضا(ع) به پایان برد.
محضر لذت‌بخش
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین میرلوحی طی سخنانی با بیان اینکه علامه جعفری حق بزرگی بر گردن ما دارند، اظهار کرد: ایشان به عنوان استاد ما درس‌های علمی و تفسیری زیادی ارائه کردند و همیشه در کلاس درسشان بحث‌های علمی و فلسفی وجود داشت.
حجت‌الاسلام میرلوحی با بیان اینکه تمامی لحظات دیدار مرحوم علامه جعفری و شنیدن صدا و شعر و تمام مجلس ایشان لذت‌بخش بود، گفت: علامه جعفری فیلسوف، فقیه و مجتهدی واقعی بود که بنده و شاگردان ایشان خاطرات بسیار زیاد و شیرینی از علامه در ذهن داریم که بسیار جذاب و آموزنده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) با اشاره به دیدارهای مختلف علامه جعفری با علما و فلاسفه داخلی و خارجی، ادامه داد: یک از میهمانانی که هر از گاهی به ایران می‌آمد و حتی با مسئولان کشور همچون مقام معظم رهبری دیدار می‌کرد و اتفاقاً با علامه جعفری نیز آشنایی نزدیک داشت و دوست بود، علامه فضل‌الله از لبنان بود و من نیز این افتخار داشتم که هرگاه ایشان به ایران می‌آمد به عنوان مترجم در خدمتشان بودم و در دیدارهای وی با علامه جعفری نیز حضور داشتم.
وی تصریح کرد: بهترین خاطره‌ای که از علامه جعفری در ذهن به یادگار دارم مربوط به تقریباً سه دهه گذشته است. در آن زمان فضایی در دانشگاه امام صادق(ع) به وجود آمد و بحث‌های مختلفی در رابطه با علوم انسانی اسلامی همچون اقتصاد اسلامی، مدیریت اسلامی و ... مطرح شد. البته شاید امروز به ویژه با پشتیبانی و نظر رهبر معظم انقلاب اسلامی چنین بحث‌هایی مطرح شده و با قوت جریان نیز دارد، ولی در آن روزگار هنگامی که چنین مسائلی مطرح می‌شد، با واکنش دیگر دانشگاه‌ها و نهاد‌های علمی مواجه بودیم که اصلاً به‌کارگیری و طرح عناوینی همچون علوم انسانی اسلامی، پایه و اساسی نداشت و غلط پنداشته می‌شد. البته به توفیق الهی امروز این مسئله هم مطرح شده و هم به حد قابل قبولی از پختگی نیز رسیده است.
اخلاق و وفای به عهد علامه
حجت‌الاسلام میرلوحی ادامه داد: در همین راستا به اتفاق جمعی از دوستان تصمیم گرفتیم تا همایشی با حضور بزرگان و صاحب‌نظران حوزه و دانشگاه برگزار کنیم تا این گفتمان به خوبی و با استدلال درست مطرح شود. پس از بحث و مشورت با اساتید و علما بنابر این شد تا علامه جعفری نیز که خود از بزرگان حوزه و دانشگاه بوده و با فلسفه اسلامی و فلسفه غربی نیز به خوبی آشنا بود، به عنوان سخنران مراسم افتتاحیه این همایش در نظر گرفته شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) بیان کرد: علامه جعفری مدت ۱۰ دقیقه پیش از آغاز مراسم افتتاحیه همایش، وارد محل برگزاری همایش شدند و بنده را طلبیده و خطاب به من اظهار کردند که دخترم صبح امروز از دنیا رفته و دقایقی دیگر نیز مراسم تشییع وی آغاز می‌شود. بنده به این دلیل که به دانشگاه امام صادق(ع) و شما قول داده بودم، در این مراسم شرکت کردم و اگر اجازه دهید برای تشییع به مراسم بازگردم.
حجت‌الاسلام میرلوحی تصریح کرد: بنده مبهوت از این بزرگواری و بزرگ‌منشی علامه جعفری خدمت مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی که از دوستان قدیمی مرحوم علامه بودند، رسیده و قضیه را برای ایشان تعریف کردم. آیت‌الله مهدوی کنی نزد علامه جعفری آمده و ایشان را مورد تکریم و اکرام قرار دادند. علامه جعفری تنها چند دقیقه‌ای پشت تریبون آمده و سپس، جلسه را با بدرقه اساتید و علمای حاضر در مراسم به قصد مراسم تشییع ترک کرد.
وی در پایان سخنان خود با اشاره به اینکه این کرامت و بزرگواری از ویژگی‌های مرحوم علامه بود، بیان کرد: خاطره‌ای که بیان کردم در بین تمامی خاطراتی از منظره زندگی ایشان به یاد دارم، شیرین‌تر و زیباتر است که نشان از فضائل، مکارم، اخلاق حسنه، بزرگواری و کرامت اخلاقی علامه جعفری دارد.
ناشناخته‌ترین متفکر معاصر
در ادامه این نشست علمی، عبدالله نصری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره)، که ویراست جدید ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه علامه جعفری را نیز انجام داده است، گفت: از نظر بنده علامه جعفری مهم‌ترین متفکر معاصر ماست. در دوره معاصر چند شخصیت اهمیت فوق‌العاده‌ای در تاریخ تفکر ما دارند که در میان ایشان می‌توان به علامه جعفری، علامه طباطبایی(ره)، شهید آیت‌الله مطهری، شهید صدر و ... اشاره کرد که هر کدام جایگاه خاص خود را دارا هستند.
نصری ادامه داد: افرادی مانند مرحوم آشتیانی و ... شارحان صدرایی بودند، ولی شخصیت‌هایی که از ایشان یاد شد، آرایی دارند که فراتر از ملاصدرا است و اینکه فکر کنیم که ایشان نیز صرفاً شارحان و تابعان ملاصدرا بودند، درست نیست. متأسفانه دانشجویان ما در رشته‌های گوناگون فلسفه که در دانشگاه‌های کشور ارائه می‌شود، با آرای این بزرگان آشنا نیستند که البته بدون تعارف بخشی از این مسئله ناشی از عدم آشنایی اساتید با این آرا می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی افزود: علت اینکه علامه جعفری از جایگاه خاصی در فلسفه برخوردار است، این بود که زمینه‌ای که بسیاری از بزرگان ما در فلسفه ارائه می‌دهند، زمینه صدرایی است. البته حرف‌های زیادی دارند که ملاصدرا ندارد، اما مبانی آن‌ها ملاصدرا است، ولی علامه جعفری گسست از ملاصدرا است. اگر همه بزرگان بحث را از اصالت وجود آغاز می‌کنند، اما علامه جعفری با وجود اینکه آشنایی به آن مباحث نیز دارد، اساس فلسفه خود را بر مبنای فلسفه صدرایی قرار نمی‌دهد و لذا گسستی از ملاصدرا پیدا می‌کند.
وی با بیان اینکه علامه جعفری مباحث خود را از انسان آغاز می‌کند، گفت: به همین دلیل است که علامه مباحث نو و جدیدی ارائه می‌کند. شاید بتوان گفت که تنها فیلسوفی که در دوره جدید به مسائل مختلفی همچون فلسفه هدف زندگی، هنر، موسیقی و ... پرداخته، مرحوم علامه است. ایشان به مباحث انسان‌شناسی ورود کرده و نظریات خود در این رابطه را بیان می‌کند و وقتی وارد مباحث گذشته می‌شود نیز از زاویه‌ای جدید به آن نگاه می‌کند.
نصری ادامه داد: برای مثال مرحوم علامه وقتی به مسئله‌ای مانند جبر و اختیار ورود پیدا می‌کند، آرای وی از نقطه ورود با دیگر فلاسفه تفاوت دارد و مباحث زیادی را طرح می‌کند که دیگران آن‌ها را مطرح نکرده‌اند. همچنین، ابداعات علامه جعفری در مباحث مختلف جایگاه خاص خود را دارد. معتقدم که ایشان فیلسوفی مستقل و یک سرآغاز در تاریخ تفکر ماست.
سبک متمایز معرفت‌شناسی علامه
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) با اشاره به اینکه علامه جعفری مباحث معرفت‌شناسی مختلفی دارد که تدوین و در قالب کتابی منتشر شده است، تصریح کرد: اگر معرفت‌شناسی ایشان را با افرادی همچون علامه طباطبایی(ره) و شهید مطهری مقایسه کنیم، باید اذعان کنم که معرفت‌شناسی علامه جعفری سبک و سیاق دیگری دارد. امروز می‌توانیم در فلسفه معاصر خود بیان کنیم که مرحوم علامه هرمنوتیک فلسفی دارد که در این حوزه نیز دارای حرف‌های نو و ابتکارات فراوانی است.
وی با بیان اینکه متأسفانه توجه چندانی به متفکران بزرگ معاصر خود داریم، افزود: مرحوم علامه جعفری سال‌ها پیش از انقلاب اسلامی و در زمانی که بسیاری از علما و روحانیون دید آن چنان خوبی به دروس فلسفی نداشتند، حلقه درس فلسفه معاصر با عنوان معارف تشکیل می‌دهد که در همین جلسات درس بیش از هزار عدد منابع و مآخذ درسی مطرح می‌شود. البته مشخص شد که علما و مراجع آن زمان آن چنان به مرحوم علامه اعتماد داشتند که نگران مباحث فلسفی ایشان نبودند.
نصری با بیان اینکه علامه جعفری با این پیشینه معارفی خود توجه زیادی نیز به نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین(ع) داشت، گفت: ایشان در دهه ۴۰ مثنوی معنوی مولوی را تدریس کرده و شرح می‌کند. مرحوم علامه می‌فرمودند که «این ملای رومی می‌تواند اساسی برای علوم انسانی ما باشد». البته تعداد یکصد مورد نقد نیز بر مثنوی وارد کردند که اجازه طرح آن‌ها را نمی‌دادند. به این دلیل که بسیاری از مسائل مهم در مثنوی آمده که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت و تنها به این موارد اندک پرداخت.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) ادامه داد: علامه جعفری تفسیر و شرح مثنوی را در سال ۱۳۵۵ به تمام رساندند و هنگامی که بنده از ایشان سؤال کردم که بعد از این چه خواهید کرد؟ ایشان در پاسخ فرمودند که به دنبال آغاز شرحی برای نهج‌البلاغه هستم. وقتی دوباره از ایشان سؤال کردم که چرا برای قرآن برنامه‌ای ندارید؟ در پاسخ من بیان کردند که کار‌های خوبی همچون تفسیر المیزان علامه طباطبایی(ره) انجام شده، ولی بنده احساس خلأ در زمینه نهج‌البلاغه دارم که باید به آن بپردازم.
وی بیان کرد: یکی از آشنایان ایشان در عالم رویا مرحوم علامه امینی(ره) را مشاهده می‌کند که پاکتی را به او داده و از وی می‌خواهد تا این پاکت را به علامه جعفری برساند. این شخص از علامه امینی(ره) سؤال می‌کند که آیا می‌تواند پاکت را باز کند؟ که علامه می‌فرمایند منعی ندارد. وقتی این شخص پاکت را باز می‌کند، نورانیت عجیبی را می‌بیند. سپس، علامه امینی می‌فرمایند که این پاکت را به علامه جعفری رسانده و به ایشان بگویید که ما آن مقدار که توانستیم خدمت کردیم. جای خالی شرحی بر نهج‌البلاغه وجود دارد که شما این جای خالی را پر کنید.
نگان انسان‌شناسی به آرای مولوی
نصری اظهار کرد: علامه جعفری می‌فرمود که در مثنوی از زاویه انسان‌شناسی به آرای مولوی نگاه کردم و با مطالعاتی که از گذشته در رابطه با نهج‌البلاغه داشتم، دیدم که بحث ارتباط با خدا، خود، دیگران و جهان هستی در کلام امیرالمؤمنین(ع) و مولوی دارای ساحت‌های متفاوتی با یکدیگر هستند که احساس کردم باید به آن‌ها بپردازم.
وی با بیان اینکه افق دیدی که علامه جعفری در شرح نهج‌البلاغه دارد، با افق دید دیگران کاملاً متفاوت است، تصریح کرد: دلیل این امر نیز این است که مرحوم علامه در دوران طلبگی امیرالمؤمنین(ع) را شهود می‌کند که تأثیر این شهود در تمام طول زندگی ایشان دیده می‌شود. نکته مهمی که در اینجا می‌توان مطرح کرد این است که خود ایشان بیان می‌کند که وقتی شرح نهج‌البلاغه را می‌نوشتم، احساس کردم که قلم در دستم نیست و گویی افاضاتی شده است.
درک مضامین نهج‌البلاغه با تمام وجود
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) با اشاره به اینکه نوع نگاه مرحوم علامه به نهج‌البلاغه با نوع نگاه مفسران دیگران تفاوت دارد، به ذکر خاطره‌ای از ایشان پرداخت و افزود: به یاد دارم روزی که با دکتر شهیدی در خدمت مرحوم علامه بودیم و بحث بر سر شرح و ترجمه یک کلمه از نهج‌البلاغه بود، علامه جعفری با حالی دگرگون بیان کردند که در بین اولاد بشر کسی مانند علی(ع) دنیا را نشناخته و بی‌وفایی دنیا را درک نکرده است؛ بنابراین کلام ایشان نشان می‌داد که از مقوله ادراکات حصولی نیست و ایشان با تمام وجود مضامین نهج‌البلاغه را درک کرده است.
نصری بیان کرد: با مرحوم علامه بحث داشتیم که در تفسیر نهج‌البلاغه مطالب زیادی را بیان کردند که گاهی احساس می‌شود علی‌رغم اینکه مطالب مهمی هستند، باعث می‌شوند تا افراد خطبه‌ها را خوب درک نکنند که ایشان در پاسخ اظهار کردند: وقتی می‌نویسم، مطالبی به ذهنم می‌رسد که اگر آن‌ها را یادداشت نکنم، از ذهنم فرار می‌کنند. به همین دلیل وقتی به آثار ایشان دقت می‌کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که همان طور که در آثار مولوی تداعی زیادی مشاهده می‌کنیم، در آثار علامه نیز با این تداعی‌ها روبرو هستیم.
وی ادامه داد: با اجازه‌ای که از ایشان داشتم، تصمیم بر این گرفتیم تا با دقت کامل در متن، مطالب اضافی را که در تفسیر نهج‌البلاغه وجود داشته و احیاناً ارتباطی با خود نهج‌البلاغه ندارد را استخراج کرده و آن‌ها در مجموعه آثار علامه بگنجانیم. البته در عین حال تلاش فراوانی شده است تا کوچکترین آسیبی به شرح نهج‌البلاغه زده نشود.
عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) با بیان اینکه در این ویراست هیچ‌گونه مختصر شدنی برای شرح نهج‌البلاغه رخ نداده است، اظهار کرد: ابتدا سعی شد مطالبی که با نهج‌البلاغه ارتباط نداشت را استخراج کنیم. همچنین، برخی جابجایی‌ها نیز در متن انجام و اصلاح شد. افتادگی‌هایی نیز در متن این تفسیر وجود داشت که آن‌ها نیز رفع و تصحیح شد.
نصری افزود: مقید بودم تا در این ویراست جدید سبک و سیاق مطالب مرحوم علامه آسیب نبیند، لذا هیچ‌گونه تحریفی در متن انجام نشده و تمامی سعی ما بر این بود تا علاوه بر ساده شدن بیان و قلم این تفسیر، مطالب علامه دچار خدشه نشود. توجه زیادی نیز شد تا مجموعه آثار علامه جعفری به حالتی باشد تا خواننده بتواند به راحتی با آن ارتباط برقرار کند.
یادآور می‌شود، در پایان این نشست علمی نیز مراسم رونمایی از ویراست جدید ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه اثر علامه جعفری با حضور آیت‌الله سیدعبدالله فاطمی‌نیا، استاد برجسته اخلاق، عبدالله نصری، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) و حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمصطفی میرلوحی، عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) و دیگر اساتید دانشگاهی و مسئولان حاضر برگزار شد.
