اصل «مالکیت پژوهنده نسبت به نتیجه پژوهش» با قرآن سازگار است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا جباران، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 22 دی‌ماه، در کرسی علمی ترویجی «اخلاق پژوهش در مرحله دست‌یابی به نتیجه» که به همت گروه اخلاق پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد، با بیان اینکه یکی از مراحل مهم در فرایند پژوهش، مرحله دست‌یابی محقق به نتیجه است، گفت:‌ این مرحله با همه مراحل پژوهش متفاوت است و به همین دلیل اصول اخلاقی متفاوتی دارد.

وی افزود: در این مرحله از چگونگی پژوهش سخنی در میان نیست؛ بلکه در باره چگونگی ابراز یا کتمان حاصل پژوهش و مسئولیت صاحبان نتیجه پژوهش در قبال آثار آن سخن گفته می‌شود. سؤال اخلاقی در این مرحله این است که از نظر اخلاقی چه کسی و در چه صورتی می‌تواند نتیجه پژوهش را منتشر یا پنهان کند و چه کسی باید در برابر آثاری که نتیجه پژوهش بر زندگی انسان، محیط زیست و … دارد، پاسخگو باشد.

جباران بیان کرد: پر واضح است که با تکیه بر اصول نظری و اصول اخلاقیِ مراحل دیگر پژوهش، نمی‌توان به این پرسش‌ها پاسخ داد. پاسخ به این سؤالات از راه تکیه بر اصول نظری ناظر به مرحله دستیابی به نتیجه از یک سو و تحلیل موقعیت پژوهشگر از سوی دیگر ممکن است. بر این اساس ما مجبوریم برای کشف و تدوین اصول اخلاقی در این مرحله پیش از هر چیز به تبیین اصول نظری آن بپردازیم.

وی موضوع تحقیق خود را به دو بخش تبیین اصول نظری و تدوین اصول اخلاقی تقسیم‌بندی کرد و گفت: اصول نظری اخلاق در هر موقعیتی از راه تحلیل و بررسی شرایط در ذیل مبانی فرانظری و پارادایمی کنشگر اخلاقی به دست می‌آید. با صرف نظر از مبانی فرانظری محقق مسلمان که در این تحقیق به صورت پیش‌فرض تلقی می‌شوند، شرایط مرحله دستیابی به نتیجه، را می‌توان ذیل دو امر بهره‌وری و مسئئولیت‌پذیری تنظیم کرد.

جباران افزود: در این مرحله پیش از هر چیز انسان‌ها به بهره‌هایی توجّه دارند که از حاصل پژوهش انتظار دارند. به همین دلیل گروه‌های مختلف به سهم خواهی برمی‌خیزند و گروهی هم به دست اندازی و انتحال می‌پردازند. در کنار بحث از بهره‌وری این سؤال نیز مطرح است که مسئولیت پیامدهای پژوهش به عهده کیست. چرا که جامعه انسانی و محیط زیست در معرض تماس با محصول پژوهش‌ قرار می‌گیرد و از این تماس ممکن است به سود یا زیانی برسند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تصریح کرد: به همین دلیل لازم است حدود مسئولیت پژوهشگر در قبال تأثیر حاصل تحقیقش بر دیگران شناخته شود. بر این اساس برای آن که بدانیم اخلاقیات پژوهش در مرحله نتیجه‌گیری از نظرگاه اسلامی بر چه پایه‌هایی استوار است، باید به چند سؤال پاسخ دهیم.

وظیفه پژوهشگر درباره آثار پژوهش

وی با طرح این سوال که آیا پژوهشگر نسبت به آثار و تبعات نتیجه تحقیق خود وظیفه‌ یا مسئولیتی دارد یا خبر افزود:‌ مراجعه به تاریخ علم و هنر و ادبیات نشان می‌دهد انسان‌ها از دیرباز به پدیدآورنده اثر حق می‌دهند که اثر به نام او شناخته شده، از بهره‌های مادی و معنوی اثرش برخوردار باشد. همچنین به او حق می‌دهند دیگران را از تصاحب و تصرف در اثر خویش بازدارد.

جباران افزود: تقبیح و نکوهشِ انتحال که به درازای عمر علمی و ادبی بشر قدمت دارد و نیز به رسمیت شناخته شدن حقوق مالکیت فکری در جامعه جهانی، برخاسته از این تلقی است. به همین دلیل «نظام‌های حقوقی مهم در اصل شناسایی حق پدیدآورنده اختلاف چندانی ندارند و همه بر حمایت از آن تأکید می‌کنند».

وی بیان کرد: انتساب نتیجه کار علمی به پدیدآورنده در نظر جامعه و عرف دانشوران چنان مسلم است که حتی خود پدیدآورنده را نیز محدود می‌کند؛ به طوری که از واگذاری آن به دیگری بازش می‌دارد. طبق گزارش‌های تاریخی، از شاگردان افلاطون پس از استفاده از محضر استاد یادداشت‌هایش را با خود به سیسیل برد و در آنجا فروخت.

عضو هیئت علمی گروه اخلاق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی همچنان تصریح کرد: از منظر اسلامی هرچند این عنوان نوپدید است و به صراحت در منابع یاد نشده، ممنوعیت انتساب اثر علمی به غیرپژوهنده به وسیله ادله عام قرآنی پشتیبانی می‌شود. در فقه مذاهب اسلامی نیز دیدگاه‌های کلی‌نگر با نظریه منطقه الفراغ نظریه دین حداقلی و دیدگاه‌های جزئی‌نگر از راه توسعه در مفهوم مالکیت یا به وسیله قاعده‌ حفظ نظام و دلیل عقل مستقل به اثبات مالکیت فکری پژوهنده پرداخته‌اند.

وی تأکید کرد: با صرف‌نظر از انتقاداتی که ممکن است از بعد فنی به بعضی از این دیدگاه‌ها و نظریات داشته باشیم، اصل توجه دین به حق مالکیت فکری را از مجموعه آن‌ها استفاده می‌کنیم. بنابراین، یکی از اصول نظری اخلاق در این مرحله «اصل مالکیت پژوهنده نسبت به نتیجه پژوهش» است.