آثار سیاسی اجرای آموزه‌های قرآن کریم در زمینه مسئولیت اجتماعی
عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی با تشریح انواع مسئولیت در قرآن کریم در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود مبانی دینی، در نظام اسلامی خود، بعد از چهار دهه، هنوز هم مشکل داریم؟ گفت: یک علت این است که برداشت‌های غلطی از مبانی قرآنی داریم؛ برای مثال با اینکه معروف و منکر مصادیق متعددی دارند، ما امر به معروف و نهی از منکر را کوچک و صرفاً در حجاب خلاصه کرده‌ایم.
به گزارش خبرنگار ایکنا؛ ششمین هم‌اندیشی «جایگاه مطالعات قرآنی در اعتلای علوم انسانی، مطالعه موردی مسئولیت اجتماعی»، امروز، 26 بهمن‌ماه، با حضور جمعی از اندیشمندان و علا‌قه‌مندان در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
حسین شیخ‌زاده، عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی، در این هم‌اندیشی با موضوع «بررسی آثار و پیامدهای سیاسی اجرای آموزه‌های قرآن کریم در زمینه مسئولیت اجتماعی» به ایراد سخن پرداخت و بیان کرد: قرآن انسان را به طور کلی مسئول می‌داند و در این زمینه می‌فرماید که انسان بدون مسئولیت رها نشده است. همین قرآن، مسئولیت فردی را در آیه 18 سوره فاطر که می‌فرماید هیچ کس بار دیگری را بر دوش نمی‌کشد، مطرح می‌کند. در جای دیگری نیز می‌فرماید: «إِنَّ اللهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُواْ مَا بِأَنْفُسِهِمْ»؛ یعنی درست است که هرکدام مسئول فعالیت خود هستیم، اما سرنوشت ما به واسطه عملکرد جمع رقم می‌خورد. بنابراین، اگر همه نخواهند، در حوزه اجتماعی اتفاقی نمی‌افتد.
گزارش تصویری هم‌اندیشی «جایگاه مطالعات قرآنی در اعتلای علوم انسانی»
وی تصریح کرد: انواع مسئولیت‌هایی که در قرآن مطرح شده نیز به چند نوع قابل تقسیم است؛ اولین مورد، مسئولیت انسان در قبال خداوند است که عبارت از انجام واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات است. دوم، مسئولیت انسان در برابر دیگران، تک‌تک افراد و جامعه است. سوم مسئولیت انسان در مقابل جهان آفرینش مانند محیط زیست و چهارم نیز مسئولیت انسان در قبال خودش است که مطابق آموزه‌های قرآنی، فرد حق ندارد به خودش نیز زیان وارد کند.
بیشتر بخوانید؛
- ایازی: تحول معنوی و اصلاح وضعیت اجتماعی
- فرستخواه: سیطره ژانر «قرآن و موضوعات» بر مفاهیم مرکزی دین‌شناسی
شیخ‌زاده با اشاره به مسئولیت در قبال خانواده بیان کرد: مورد دیگری که در قرآن در مورد مسئولیت اجتماعی آمده است، مسئولیت در قبال خانواده به عنوان مهم‌ترین نهاد تربیتی است که شخصیت فرد را شکل می‌دهد و رفتارهای سیاسی و اقتصادی نیز از این نهاد نشئت می‌گیرد که خداوند نیکی به والدین را بلافاصله بعد از پرستش خود قرار داده است. در این زمینه فرمود «وَ قَضى رَبُّكَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً». مورد دیگر نیز مسئولیت‌های سیاسی و امنیتی است که در قرآن آمده است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه در تشریح موارد مسئولیت‌های سیاسی و امنیتی، اظهار کرد: اولین مورد این مسئولیت‌ها نفی سلطه‌پذیری است که پذیرش سلطه غیرمسلمانان نهی شده است. قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید: «لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا»؛ خداوند سلطه‌ای برای کفار بر مؤمنان و مسلمانان قرار نداده است. همچنین قرآن فرموده است که اگر سلطه کفار را قبول کنید، عزت خود را از بین برده‌اید و اگر می‌خواهید عزت پیدا کنید، باید تحت سلطه عزت خدا درآیید. مورد دیگری که به سیاست مربوط می‌شود، نفی سلطه استبداد داخلی است. در قرآن آیاتی داریم که مسلمانان را به جهاد تشویق می‌کند و اگر در شرایطی امکان جهاد نبود، مهاجرت را پیشنهاد می‌کند.
وی بیان کرد: برای نمونه خداوند در آیه 97 سوره نساء می‌فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا»، یعنی در روز قیامت از عده‌ای می‌پرسند که چه وضعی داشتید؟ می‌گویند که جزو مستضعفین بودیم و خطاب می‌شود که آیا زمین خدا واسع نبود؟ چرا مهاجرت نکردید؟ یعنی مهاجرت کنید تا استبداد را قبول نکنید. همچنین مورد دیگری که به مسائل اقتصادی و سیاسی مربوط می‌شود، مبارزه با فساد است. در سوره روم، آیه 41 فرمود: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِي عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»، یعنی به سبب آنکه دست‌های مردم پدید آورده است، فساد در خشکی و دریا به وجود آمده است؛ یعنی فساد، توسط خود مردم و جامعه به وجود می‌آید و نتیجه‌اش نیز به خودشان باز می‌گردد. بنابراین مسئولیت جلوگیری از فساد را داریم. مورد دیگر، مسئولیت در برابر امنیت است که فرمود: «وَ اَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَ مِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِه عَدُوَّ اللهِ وَ عَدُوَّکُم»؛ یعنی هرچه می‌توانید نیرو و تجهیزات جنگی فراهم کنید که دشمنان خدا و خود را بترسانید.
شیخ‌زاده با اشاره به آیات متعدد درباره امر به معروف و نهی از منکر، اظهار کرد: از جمله آیات این است که در یک جا، در آیه 104 سوره سوره آل عمران اشاره می‌کند که آمران به معروف و ناهیان از منکر از رستگاران هستند. در جای دیگری، آمرین به معروف و ناهیان از منکر را جزو شایستگان معرفی می‌کند و در جای دیگری، امر به معروف و نهی از منکر را موجب رحمت و آمرزش می‌داند.
وی در ادامه افزود: مورد دیگر در قرآن، مسئولیت اقتصادی است که یکی از موارد آن مربوط به بحث امانت‌داری است که در حوزه اجتماعی و ... بسیار گسترده است. در سوره نساء، آیه 58 فرمود، خداوند امر می‌کند که امانات را به اهلش برگردانید. یعنی اگر به معنای گسترده امانت‌دار باشیم، بسیاری از مشکلات اقتصادی ما حل می‌شود. مورد دیگری که قرآن در مورد اقتصاد می‌فرماید، بحث انفاق است که آیاتی از آن در قرآن وجود دارد.
این عضو هیئت علمی دانشگاه گفت: سؤال این است که چرا با وجود این مبانی دینی، در نظام اسلامی خود، بعد از چهار دهه، هنوز هم مشکل داریم؟ یک علتش این است که برداشت‌های غلطی از مبانی قرانی داریم. مثلا امر به معروف و نهی از منکر را کوچک کرده‌ایم. معروف یعنی امر شایسته که اعم از واجب و مستحب است و منکر به معنای امر ناشایست محسوب می‌شود که اعم از حرام و مکروه می‌شود، اما در میان، معروف و منکر ما، صرفاً در حجاب خلاصه می‌شود.
وی تصریح کرد: مصادیق امر به معروف و نهی از منکر مطابق با شرایط روز تعیین می‌شود. وقتی که سالانه بیست هزار نفر بر اساس آلودگی هوا کشته می‌دهیم، کسی که ماشین دودزای خود را به خیابان می‌آورد، کارش مصداق کار منکر است و باید به او تذکر دهیم. در حالی که اگر تذکر دهید قبول نمی‌کند؛ بنابراین مصادیق آیات را به‌روز نکرده‌ایم و نتیجه این روند، این شده که امروزه با میلیون‌ها پرونده در دادگاه‌ها مواجه هستیم. از این مهم‌تر اینکه، اکثر مردم معتقدند که قانون را باید در شرایطی که به نفع ما است، اجرا کنیم.
شیخ‌زاده گفت: اگر این آیات را در مورد مسئولیت اجتماعی اجرا کردیم، در این صورت شرایط زندگی اجتماعی برای همه بهبود پیدا می‌کند و باید توجه داشت که فردی‌ترین مسئله به اجتماع ربط دارد. اینکه کسی معتاد است، فرزندش نیز در مدرسه، کنار دیگران قرار می‌گیرد و آن فرهنگ را منتقل می‌کند. به همین دلیل است که قرآن فرمود، اگر هر نیکی داشته باشید، به خود شما برمی‌گردد. یک بخشی از آن، پاداش اخروی است، اما یک بخش نیز در همین دنیا به ما برمی‌گردد.
وی در پایان با بیان اینکه پیامد بعدی عمل به این آموزه‌ها نیز تحکیم اعتماد عمومی است، تصریح کرد: در حقیقت یکی از مشکلات ما همین بی‌اعتمادی است که نه مردم به مسئولان و نه مسئولان به مردم اعتماد ندارند. چه اینکه این وضعیت در مورد خود مردم و تعاملشان با یکدیگر نیز صادق است.
انتهای پیام
