یادی از سپهر درخشان ادب ایران‌زمین / تلألؤ قرآن در شعر پروین

به گزارش خبرنگار ایکنا، پروین اعتصامی ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ در تبریز به دنیا آمد. نام او، چنانکه در لغت نامه دهخدا آمده است، ابتدا رخشنده بود و پروین را که تا آن تاریخ نامی مرسوم برای دختران نبود، به عنوان تخلص شعری انتخاب کرد، هر چند در شناسنامه وی نیز نام پروین آمده است. پدرش، یوسف اعتصامی ملقب به اعتصام‌الملک از ادیبان و نویسندگان و مترجمان بنام عصر خود بود و مادرش، که اختر نام داشت و در زندگینامه‌های پروین معمولاً از او یاد نمی‌شود، دختر میرزا عبدالحسین مقدم العداله از شعرای اواخر دوره قاجار و متخلص به «شوری» بود. پروین در کودکی همراه با پدر به تهران آمد و در این شهر ساکن شد.

خانه پدر پروین به سبب شخصیت ادبی و علمی اعتصام‌الملک محل آمد و شد و محفل دوستانه اشخاصی همچون حاج سیدنصرالله تقوی و دهخدا و بهار بود و اعتصام‌الملک با تسلط بر زبان‌های عربی و فرانسه، به کتب و مجلاتی که در آن زمان از قاهره و دمشق و بغداد و قفقاز و اروپا به ایران می‌رسید، دسترسی داشت.

پروین زیر نظر پدر و در محیطی علمی و ادبی تربیت شد و به بلوغ فکری و فرهنگی دست یافت و با افکار نخبگان ادب عصر خود آشنا شد. مقدمات فارسی و عربی را نزد پدر آموخت و در مدرسه آمریکایی تهران به تحصیل پرداخت و در ۱۳۰۳ در هجده سالگی از آن مدرسه فارغ‌التحصیل شد و مدتی نیز در همان‌جا تدریس کرد. در تیرماه ۱۳۱۳ ازدواج کرد، اما این ازدواج به دلایلی از جمله متناسب نبودن روح لطیف او با اخلاق نظامی همسرش دوامی نداشت و در مرداد ۱۳۱۴ از همسرش جدا شد.

پروین در سوم فروردین ۱۳۲۰، در آستانه سی و پنج سالگی، بیمار شد و در پانزدهم همان ماه، بر اثر بیماری درگذشت و در صحن حضرت معصومه(س) در قم در مقبره خانوادگی در کنار پدر به خاک سپرده شد. پس از مرگش قطعه شعری از او یافتند که معلوم نیست در چه زمانی برای سنگ مزار خود سروده بود. این قطعه را بر سنگ مزارش نقش کردند، آنچنانکه یاد و خاطره‌اش در دل مردم نقش بسته است.

اینکه خاک سیهش بالین است/ اختر چرخ ادب پروین است

گرچه جز تلخی ز ایام ندید/ هرچه خواهی سخنش شیرین است

دیوان پروین

دیوان پروین نخستین بار در سال ۱۳۱۴ و به تشویق ملک‌الشعرای بهار به چاپ رسید. این دیوان شامل ۲۴۸ قطعه شعر و از آن میان ۶۵ قطعه مناظره است. اشعار وی بیشتر در قالب قطعات ادبی است که مضامین اجتماعی را با دیده انتقادی به تصویر کشیده است.

اشعار او را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد؛ دسته اول که به سبک خراسانی گفته شده و شامل اندرز و نصیحت است و بیشتر به اشعار ناصر خسرو شبیه است. دسته دوم اشعاری که به سبک عراقی گفته شده و بیشتر جنبه داستانی به ویژه از نوع مناظره دارد و به سبک شعر سعدی نزدیک است. این دسته از اشعار پروین شهرت بیشتری دارند.

آموزه‌های قرآنی در اشعار پروین

پروین اعتصامی یکی از صد‌ها شاعر نامدار عرصه ادب فارسی است که با اندیشه‌های حکیمانه خود گوشه‌ای از هنرنمایی‌های خود را در  متبلور کردن معانی قرآن و مکتب اسلام به تصویر کشیده است. شعر پروین تعلیمی است و راز ماندگاری نام پروین اعتصامی را باید در اعتقاد شاعر به قرآن و حقایق عملی و زندگی معنوی و حیات عرفانی او جست‌وجو کرد.

در دیوان پروین، تعابیر دینی و عرفانی فراوانی یافت می‌شود که از تعابیر دینی و اعتقادی وی در لابه‌لای گفتارش موج می‌زند. این شاعر کاربرد آیات قرآنی را در اشعار خود به دو صورت آورده است؛ اقتباس و یک واژه قرآنی.

یکی از ویژگی‌های بارز شعر پروین، بهره‌گیری از آیات قرآن است که به سروده‌های این بانوی ادب فارسی، شکوه و عظمت خاصی می‌بخشد و این بهره‌وری در جای جای دیوان او انعکاس یافته است. او در بیتی از شعرش، قرآن را دبیرستان اخلاق و مرکز تعلم تمام کمالات بشری معرفی می‌کند:

تو را فرقان دبیرستان اخلاق و معالی شد/ چرا، چون طفل زین دبیرستان گریزانی

بدون شک حضور این آموزه‌های قرآن در گفتار و سروده‌های این شاعر، اتفاقی و بر حسب تصادف نبوده، بلکه از معرفت، اعتقاد و باور‌های وی نشئت گرفته است.

توجه رهبر انقلاب به پروین اعتصامی

در پی بستری شدن رهبر انقلاب در شهریور ۹۳ در بیمارستان، جمعی از هنرمندان و چهره‌های شاخص به عیادت وی رفتند. در یکی از دیدار‌ها که جمعی از هنرمندان حاضر بودند، کمال تبریزی از آقا پرسید: «شما خوبید ان شاء الله؟» و مجید مجیدی گفت: «بلا دوره ان شاء الله». رهبر معظم انقلاب اسلامی در واکنش به جمله مجیدی، سه بیت زیر را قرائت کردند:

هر بلایی کز تو آید رحمتی است / هرکه را رنجی دهی خود راحتی است
زان به تاریکی گذاری بنده را / تا ببیند آن رخ تابنده را
تیشه زان بر هر رگ و بندم زنند / تا که با مهر تو پیوندم زنند

ایشان سپس از حاضران پرسیدند: «این شعر مال کی باشه خوبه؟» سپس با توجه به شباهت این ابیات با سبک مثنوی معنوی فرمودند: «مثلاً مولوی؟!» ... و بعد در بین تعجب حاضران گفتند: «مال پروین اعتصامی است».
رهبر انقلاب که خود از جوانی با شعر و شاعران مأنوس بوده‌اند، ادامه دادند: این شعر از پروین اعتصامی است؛ پروین اعتصامی که سعی می‌شود چهره‌اش پوشانده بشود. به او می‌گفتند شاعر نخود و لوبیا! برای اینکه فروغ فرخزاد را بالا ببرند، می‌خواستند پروین را خرد کنند.

در آستانه نوروز شعری از وی با حال و هوای بهاری بخوانید.

سپیده‌دم، نسیمی روح پرور/ وزید و کرد گیتی را معنبر
تو پنداری، ز فروردین و خرداد/ بباغ و راغ، بد پیغام آور
برخسار و بتن، مشاطه کردار/ عروسان چمن را بست زیور
گرفت از پای، بند سرو و شمشاد/ سترد از چهره، گرد بید و عرعر
ز گوهر ریزی ابر بهاری/ بسیط خاک شد پرلؤلؤتر
مبارکباد گویان، در فکندند/ درختان را بتارگ، سبز چادر
نماند اندر چمن یک شاخ، کان را/ نپوشاندند رنگین حله در بر
ز بس بشکفت گوناگون شکوفه/ هوا گردید مشکین و معطر
بسی شد، بر فراز شاخساران/ زمرد، همسر یاقوت احمر
بتن پوشید گل، استبرق سرخ/ بسر بنهاد نرگس، افسر زر
بهاری لعبتان، آراسته چهر/ بکردار پریرویان کشمر
چمن، با سوسن و ریحان منقش/ زمین، چون صحف انگلیون مصور
در اوج آسمان، خورشید رخشان/ گهی پیدا و دیگر گه مضمر
فلک، از پست رأیی‌ها مبرا/ جهان، ز آلوده کاری‌ها مطهر