نگاهی به حیات اجتماعی و سیاسی امام کاظم(ع) / از حفظ هویت شیعه تا زندان بغداد

علی‌اشرف فتحی؛ پژوهشگر تاریخ اسلام همزمان با 25 رجب، سالروز شهادت هفتمین امام شیعیان در گفت‌وگو با ایکنا اظهار کرد: امام موسی کاظم(ع) در میان ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد، به ویژه اینکه تعداد زیادی از فرزندان و نوادگان ایشان در دوران خلافت عباسی در ایران سکنی گزیدند و مزار آن‌ها طی قرون متمادی به زیارتگاه تبدیل شد. افزون بر این، احادیث زیادی از امام کاظم(ع) به جای مانده که در عقاید، اخلاق و احکام شیعه، بسیار مورد استفاده قرار گرفته است، اگر مُسنَد امام کاظم نوشته عزیزالله عطاردی را مبنا قرار دهیم، بیش از سه هزار و 100 روایت از امام کاظم(ع) وجود دارد که بیشتر راویان آن‌ها از اصحاب اجماع هستند.

وی درباره تولد امام کاظم(ع) و مادر ایشان گفت: تعدادی زیادی از مادران و همسران ائمه از بردگان بودند، توصیه اکید ائمه و پیامبر(ص) که ریشه در قرآن داشت، این بود که بردگان از راه‌های مختلفی آزاد شوند و شرافت پیدا کنند و اینگونه، معضل برده‌داری در جهان اسلام به شکل مسالمت‌آمیز، بی‌آنکه سیستم اقتصادی آن زمان به هم بریزد، حل شود. از این لحاظ، مادرانِ بیش از نصف ائمه ما، از بردگان بودند. درباره مادر امام کاظم(ع) سه قول وجود دارد؛ قول اول این است که از آفریقا بوده‌اند، قول دوم به اندلس اشاره می‌کند و قول سوم به روم. در مورد همسر اصلی امام کاظم(ع) که مادر امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) است، نیز دو روایت نقل شده است: یک روایت می‌گوید اهل نوبه سودان و روایت دیگر می‌گوید اهل فرانسه بوده است. مادر امام کاظم(ع) و همسر اصلی ایشان، محل رجوع مردم بوده‌اند و جایگاه مهمی میان زنان پیدا کرده بودند.

ساماندهی شبکه وکلا

این پژوهشگر جامعه‌شناسی تشیع در ادامه گفت: امام هفتم به تبع پدر خود، شبکه‌ای از وکلا و نمایندگان در نقاط مختلف جهان اسلام ساماندهی کردند تا کمک‌های مالی در جهت منافع و مصالح شیعیان جمع‌آوری شود. به نظر می‌رسد اموالی که به عنوان «سهم امام» به ایشان می‌رسید، یکی از دلایلی بود که امامت ایشان به تهدیدی برای حکومت وقت، مشخصاً مهدی، هادی و هارون عباسی تبدیل شد.

رویکرد امام در قبال قیام علویان

فتحی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: مهدی عباسی، بر علویان به شدت سخت گرفت، در این دوره خاندان سادات حسنی یعنی نوادگان امام حسن مجتبی(ع) به شدت فعال شدند و قیام‌هایی را شروع کنند، قیام «حسین ابن علی» معروف به شهید فَخ در همین دوران انجام شد. البته روش این قیام‌ها با منش ائمه، انطباق کامل نداشت لذا امام کاظم(ع) ترجیح می‌دادند تا حمایت مستقیم نداشته باشند. در کل به نظر می‌رسد ائمه(ع) رویکرد مثبتی به قیام‌ها نداشتند، چون عموماً منجر به شکست می‌شد و فشارها را بر اقلیت شیعه بیشتر می‌کرد. امام کاظم(ع) اگرچه سعی می‌کردند با این استدلال از قیام‌ها حمایت مستقیم نداشته باشند، اما قیام شهید فَخ، اثر عاطفی سنگینی بر ایشان گذاشت و آنگونه که نقل شده است، ایشان گریستند و قاتلان او را لعن کردند.

استراتژی امام در مقابل دستگاه خلافت

وی در ادامه اظهار کرد: امام کاظم(ع)، «علی ابن یقطین» را تمجید می‌کرد، اواز شخصیت‌های شاخص در دستگاه خلافت عباسی بود و به زعم بعضی، نفوذی شیعه در میان عباسیان محسوب می‌شد، چراکه به تعدیل سیاست‌های حکومت در قبال شیعیان کمک می‌کرد. این نکته نشان‌دهنده آن است که یکی از استراتژی‌های ائمه(ع) در قبال حکومت‌های ظلم و جور، حمایت از آدم‌های معتدل و منطقی بوده که بر اصلاح سیاست‌های حاکم تأثیر می‌گذاشتند. ضمن اینکه علی ابن یقطین، آدم معمولی نبود، یک سیاستمدار فقیه و باتجربه بود و چه بسا به همین دلیل امام کاظم(ع) معتقد بود حضور او در دربار، به نفع شیعه است، وگرنه در موارد دیگر، ایشان از هرگونه همکاری با حکومت، به شدت نهی کردند. مثلاً در میان صحابه امام کاظم(ع)، فردی به نام «صفوان جمال» وجود داشت که کاروان‌دار شتر بود، امام به او ‌گفت حتی اگر یک شتر خود را هم در اختیار سربازان دستگاه خلافت قرار بدهی، گناه کرده‌ای.

فتحی تصریح کرد: امام کاظم(ع) تلاش می‌کردند با رویکردی حدفاصل تقیه و اعتراض، هویت شیعی را حفظ کنند، ایشان اگرچه از قیام‌ها حمایت مستقیم نکرد اما با دستگاه خلافت مرزبندی داشت و مواردی هم از رویارویی مستقیم ایشان با خلفا وجود دارد. مهدی عباسی(پدر هارون‌الرشید عباسی) ادعا کرد که برای دلجویی از شیعیان حاضر است فدک را به آن‌ها بازگرداند، لذا از امام کاظم(ع) پرسید محدوده فدک دقیقاً کجاست؟ امام کاظم(ع) در جواب فرمودند: کل جهان اسلام!(به این مضمون)، این یعنی بحث حضرت زهرا(س) دستگاه خلافت بر سر فدک، صرفاً بر سر یک قطعه زمین در اطراف مدینه نبوده و جوانب دیگری داشته است.

وی اضافه کرد: در دوران امامت امام کاظم(ع)، انشعاب در شیعه بسیار زیاد شد، مثلاً اسماعیلیه، فَطَحیه، ناووسیه و ... گروه‌هایی بودند که در آن دوران فعالیت خود را آغاز کرده بودند، از این جهت، جایگاه امام کاظم(ع) بسیار مهم است که اجازه ندادند جریان اصیل شیعه، تضعیف شود و به انزوا رود، همین عملکرد امام کاظم(ع) باعث شد که شیعه امامیه در رأس توجهات و اهمیت باقی بماند، اگر غیر از این بود و شیعه به حاشیه رفته بود، مأمون، برای عوامفریبی، امام رضا(ع) را به عنوان ولیعهد معرفی نمی‌کرد، بلکه شخصی از انشعابات شیعه را معرفی می‌کرد.

این پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: تلاش‌های امام کاظم(ع) برای حفظ هویت شیعه باعث شد که هارون‌الرشید عباسی طمع کند تا ایشان را به زندان بیندازد، با زندان افتادن امام، هم شیعه تضعیف می‌شد و هم دیگر انشعاب‌ها فرصتی برای جولان پیدا می‌کردند و این به نفع دستگاه خلافت بود. ضمناً همانطور که پیش‌تر اشاره کردم، شبکه وکلا و اقدامات مالی آنان نیز دستگاه خلافت را حساس کرده بود. از این رو، امام کاظم(ع) حدود چهار، پنج سال پایانی عمر خود را در زندان بغداد گذراندند و در زندان، توسط سندی ابن شاهک، به شهادت رسیدند. البته هارون اعلام کرد در این قضیه نقشی نداشته است و خود را از قتل امام مبرّا کرد. امام در هنگام شهادت، 54 یا به روایتی 55 سال سن داشتند.

کظم غیظ و عطوفت امام

در دوران امامت امام کاظم(ع)، غلوکنندگان حضور داشتند و نسبت‌های غیرواقعی به اهل بیت می‌دادند که امام به شدت با آن‌ها مقابله کردند. در عین حال، روحیه کظم غیظ و مهربانی نیز در امام نسبت به کسانی که امید اصلاح نسبت به آن‌ها وجود داشت، به شدت پررنگ بود و به همین دلیل، به کاظم شهرت یافتند. یکی از اولاد عمر ابن خطاب، در حضور امام کاظم(ع) به امام علی(ع) جسارت می‌کند، امام مانع از برخورد تند با این فرد شدند و بعداً از طریق حُسن معاشرت و کمک مالی، این فرد را جذب می‌کنند. برخورد آموزنده امام با «بُشر حافی» نیز بسیار در کتاب‌های تاریخی و عرفانی مورد اشاره قرار گرفته است، روایات شیعه نشان می‌دهد که این فرد تحت تأثیر امام کاظم(ع) به وادی معنویت وارد شد و بعدها جزو مشایخ صوفیه هم به حساب آمد.