آداب انس با قرآن کریم در ماه رمضان / دعای قبل و بعد از تلاوت

به گزارش ایکنا، ماه رمضان، ماه نزول و بهار قرآن، بهترین فرصت برای مؤانست با تاب الهی و تدبر در آیات آن است. از این رو، در روایات آدابی برای تلاوت قرآن در ماه رمضان ذکر شده است که عمل به آن‌ها موجب بهره و حظ بیشتر از کلام‌الله خواهد بود. در این مجال به بازخوانی برخی از این آداب از کتاب معتبر «کنزالمرام فی اعمال شهر الصیام»(صفحه 464) می‌پردازیم.

1-  طهارت و نظافت

خداوند منان به حضرت عیسی(ع) وحی نمود: کتاب مرا در حال طهارت بخوان.

امام رضا(ع) از تلاوت قرآن بدون وضو نهی فرمودند.

پیامبراکرم(ص) فرمودند: راه قرآن را پاکیزه نگه دارید. پرسیدند: راه قرآن چیست؟ فرمودند: دهان‌های شما. عرضه داشتند: چگونه پاکیزه نگه بداریم؟ فرمودند: با مسواک زدن.

مولای متقیان امیرمؤمنان(ع) فرمودند: هرگز بنده‌ای بدون طهارت قرآن تلاوت نکند.

امام صادق(ع) فرمود: برای قاری قرآن، اگر آن را در نماز و در حال ایستاده تلاوت کند برای هر حرفی صد حسنه و در حال نشسته پنجاه حسنه، در غیر نماز، در حال طهارت بیست وپنج حسنه و بدون وضو 10 حسنه عطا می‌شود.

2- استقبال قبله

به جز مواردی که از استقبال قبله نهی شده، در هر حالی رو به قبله بودن مطلوب است، حتی به هنگام خواب مستحب است که انسان رو به قبله بخوابد.

علامه حلی در کتاب «قواعد» می‌نویسد: در حال قضاوت و نیایش رو به قبله بودن مستحب است.

صاحب مفتاح الکرامه در شرح آن می‌نویسد: در حال دعا، ایستاده یا نشسته، و در همه حالات، جز در مواردی که حرام، مکروه و یا واجب است.

شیخ جعفر کاشف الغطاء در کتاب «منهج الرشاد» به استحباب استقبال قبله در حال تلاوت قرآن فتوا داده و سیره پیشوایان معصوم نیز بر آن استوار بود، چنان که مأمورین متوکل به هنگام گزارش دستگیری امام هادی(ع) می‌گویند: ما در خانه او چیزی نیافتیم و او را در حالی دستگیر کردیم که رو به قبله نشسته و به تلاوت قرآن مشغول بود

امیرمؤمنان(ع) به هنگام تعلیم دعای عشرات به امام حسین(ع) فرمودند: هرگز این دعا را جز با وضو و رو به قبله نخوان.

بر این اساس شایسته است که عبادت، اطاعت، دعا، مناجات و تلاوت قرآن در حال طهارت و رو به قبله باشد.

3- استعاذه

قرآن کریم امر فرموده است که به هنگام تلاوت قرآن استعاذه کنیم:

«فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّه ِ مِنَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ»؛

یعنی هنگامی که قرآن تلاوت کردی، از شیطان رانده شده به خدا پناه ببر.

در تفسیر این آیه از امام صادق(ع) پرسیدند: چگونه پناه ببریم؟ فرمودند: بگویید: «اَسْتَعیذُ بِاللّه ِ السَّمیعِ الْعَلیمِ مِنَ الشَّیطْانِ الرَّجیمِ»؛ «یعنی به خدای شنوای دانا از شیطان رانده شده پناه می برم».

ابن مسعود از پیامبر اکرم(ص) روایت کرده است که فرمودند: بگو: «اَعُوذُ بِاللّه ِ مِنَ الشَّیطْانِ الرَّجیمِ» که جبرئیل این گونه به من آموخت.

4- ترتیل

قرآن کریم می‌فرماید: «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً»؛ یعنی قرآن را با ترتیل بخوان.

مفسر حقیقی قرآن کریم پیامبر اکرم(ص) در تفسیر این آیه فرمودند: آن را با تدبر و تأمّل بخوان، همانند پاشیدن ریگ و بریدن پشم نباشد، بلکه در شگفتی‌های آن درنگ کنید، دل‌های خود را با آن به جنبش در آورید و هدف شما تنها به پایان بردن سوره نباشد.

امیرمؤمنان(ع) در همین رابطه فرمودند: آن را روشن و آشکار کن ... و دل‌های سخت خود را با آن به خشیت آورید و هدف شما به پایان بردن سوره نباشد.

امام سجاد(ع) از همه مردم خوش صداتر بود، هنگامی که قرآن تلاوت می‌کرد، سقاها بر در خانه‌اش توقف می‌کردند و تلاوت آن حضرت را استماع می‌کردند.

امام صادق(ع) در تفسیر ترتیل فرمودند: ترتیل آن است که در آن درنگ کنی و با صدای زیبا بخوانی.

5- عدم تکلم

در ادعیه، احراز، تلاوت قرآن، مناجات و اذکار لازم است که در میان آن حرف نزند، مگر به هنگام ضرورت.

6- تدبر و تفکر

قرآن کریم به تدبر در آیات قرآن امر نموده است و می‌فرماید:

«کِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَیْکَ مُبَارَکٌ لِّیَدَّبَّرُوا آیَاتِهِ وَلِیَتَذَکَّرَ أُوْلُوا الأَلْبَابِ». یعنی؛ کتاب مبارکی به سوی تو نازل کردیم، تا در آیات آن تدبر کنید و صاحبان خِرَد آن را متذکّر شوند.

آنگاه در مقام تحریک و تشویق و هشدار می‌فرماید: «أَفَلاَ یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا»؛ چرا در آیات قرآن تدبر نمی‌کنند؟ مگر بر دل‌هایشان قفل زده شده است؟

امام رضا(ع) در سه روز یکبار قرآن را ختم می‌کردند و می‌فرمودند: اگر بخواهم در مدت کمتر می‌توانم ختم کنم، ولی به هیچ آیه‌ای نمی‌رسم جز اینکه در آن اندیشه می‌کنم و این که کی و در چه موردی نازل شده است، از این رهگذر در سه روز یکبار ختم می‌کنم.

7- عمل به قرآن

مهم‌ترین شرط بهره‌وری از قرآن عمل به احکام قرآن است، همه پاداش‌های تلاوت قرآن، کتاب قرآن، تعلیم و تعلم قرآن، برای آشنایی با حقایق قرآن و عمل به احکام آن است، از این رهگذر مولای متقیان در شب بیست و یکم رمضان، در مقام توصیه به قرآن می‌فرمایند: «اَللّه َ اَللّه َ فِی الْقُرآنِ، لا یَسْبِقَنَّکُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَیْرُکُمْ؛ یعنی خدا را، خدا را، در مورد قرآن، که در عمل به قرآن دیگران بر شما پیش نگیرند.»

مرحوم حاج سیدحسین کهنمویی در این رابطه می‌گوید: خالق قرآن ز تو عمل می خواهد و بس، نسخه دکتر نه برای خواندن بیمار است. آری باید نسخه را به داروخانه برده، دارو را تهیه کرده، از آن استفاده کنند، اگر نسخه را قاب کرده به دیوار بزنند، نتیجه نمی گیرند. چاپ زیبا، صحافی زیبا، خط زیبا، تزیین زیبا و دیگر آرایش‌های ظاهری برای رعایت حقوق قرآن کافی نیست.

امام صادق(ع) به این معنی اشاره کرده‌ است و می‌فرمایند: «اَلْحافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعامِلِ بِهِ مَعَ السَّفَرَهِ الْکِرامِ الْبَرَرَهِ»؛ یعنی آن حافظ قرآن که عامل به آن باشد با فرشتگان بزرگوار و نیکوکار است.

8- دعای تلاوت

از پیشوایان معصوم(ع) دعاهایی برای تلاوت قرآن رسیده که برخی پیش از تلاوت و برخی دیگر بعد از تلاوت قرآن خوانده می‌شود:

الف) دعای پیش از تلاوت

امام صادق(ع) پیش از آن که قرآن را بخواند و پیش از آن که آن را بگشاید، قرآن را با دست راست بر می‌داشت و می‌گفت:

(بِسْمِ اللّه) اَللّهُمَّ اِنّی اَشْهَدُ اَنَّ هذا کِتابُکَ الْمُنْزَلُ مِنْ عِنْدِکَ عَلی رَسُولِکَ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللّه ِ، وَکَلامُکَ النّاطِقُ عَلی لِسانِ نَبِیِّکَ(وَفیهِ حُکْمُکَ وَشَرایعُ دینِکَ اَنْزَلْتَهَ عَلی نَبِیِّکَ، وَ جَعَلْتَهُ عَهْداً مِنْکَ اِلی خَلْقِکَ، وَحَبْلاً مُتَّصِلاً فیما بَیْنَکَ وَبَیْنَ عِبادِکَ.

اَللّهُمَّ اِنّی نَشَرْتُ عَهْدَکَ وَکِتابَکَ، اَللّهُمَّ فَاجْعَلْ نَظَری فیهِ عِبادَهً، وَقِراءَتی فیهِ فِکْرا، وَفِکْری فیهِ اعْتِبارا، وَاجْعَلْنی مِمَّنِ اتَّعَظَ بِبَیانِ مَواعِظِکَ فیهِ، وَاجْتَنَبَ مَعاصیکَ، وَلا تَطْبَعْ عِنْدَ قِراءَتی عَلی قَلْبی، وَلا عَلی سَمْعی، وَلا تَجْعَلْ عَلی بَصَری غِشاوَهً، وَلا تَجْعَلْ قِراءَتی قِراءَهً لا تَدَبُّرَ فیها، بَلِ اجْعَلْنی اَتَدَبَّرُ ایاتِه وَاَحْکامَهُ، اخِذا بِشَرایِعِ دینِکَ، وَلا تَجْعَلْ نَظَری فیهِ غَفْلَهً وَلا قِراءَتی هَذَرا اِنَّکَ اَنْتَ الرَّؤُفُ الرَّحیمُ.

ب) دعای بعد از تلاوت قرآن

امیرمؤمنان(ع) فرمودند: پیامبراکرم(ص) به من امر فرمودند که پس از ختم قرآن این دعا را بخوانم:

اللّهُمَّ اِنّی اَسْاَلُکَ اِخْباتَ الْمُخْبِتینَ، وَاِخْلاصَ الْمُوقِنینَ، وَمُرافَقَهَ الاَْ بْرارِ، وَاسْتِحْقاقَ حَقائِقِ الاْیمانِ، وَالْغَنیمَهَ مِنْ کُلِّ بِرٍّ، وَالسَّلامَهَ مِنْ کُلِّ اِثْمٍ، وَوُجُوبَ رَحْمَتِکَ، وَعَزائِمَ مَغْفِرَتِکَ، وَالْفَوْزَ بِالْجَنَّهِ، وَالنَّجاهَ مِنَ النّار.

9- درنگ در آیات رحمت و عذاب

مولای متقیان در فرازی از خطبه متقین در وصف پرواپیشگان می‌فرمایند: هنگامی که به آیات رحمت می‌رسند به آن امید می‌بندند، و دل‌هایشان به آن اشتیاق می‌یابد، گویی آن نعمت‌ها را با چشم خود می‌بینند... و هنگامی که به آیات عذاب می‌رسند، با گوش دل آن را می‌شنوند و دیده‌هایشان به آن‌ها خیره می‌شود، پوست بدنشان می‌لرزد، دل‌هایشان به وحشت می‌افتد، گویی فریادهای دوزخیان را با گوش جان می‌شنوند.

10- مداومت بر تلاوت قرآن

مولای متقیان امیرمؤمنان(ع) در فرازی از وصیت طولانی خود به فرزندش محمّد حنفیه می‌فرمایند: بر تو باد به تلاوت قرآن و عمل به معارف و تعالیم آن و رعایت واجبات و احکام آن و پیروی از حلال و حرام و اوامر و نواهی آن و تهجد و تلاوت آن، در هر شبانه‌روز، که آن پیمان خداوند تبارک و تعالی است بر مردمان، پس بر هر مسلمانی واجب است که همه روزه در پیمان خود بنگرد ولو با خواندن پنجاه آیه از آن.

از ویژگی‌های شیعیان کثرت تلاوت قرآن است، چنانچه امام باقر(ع) فرمود:

شیعیان علی(ع) فراوان نماز می خوانند، فراوان دعا می‌کنند و فراوان کتاب خدا را تلاوت می‌کنند.

مولای متقیان در جنگ صفین به پیروان خود امر می‌فرمود که: بسیار تلاوت قرآن کنید.

مدت زمان ختم قرآن در ماه رمضان

در مورد اینکه در چه مدتی ختم قرآن شایسته است به اختلاف سخن رفته است:

1- برخی از اصحاب پیامبر چون حبیب ابن مظاهر قرآن را در یک شب ختم می‌کرد.

2- حضرت امام رضا(ع) در سه روز یک ختم قرآن می‌کرد با تأمل و تدبر.

3- امام صادق(ع) کمتر از سه روز را توصیه نمی‌کرد و می‌فرمود: نباید قرآن با شتاب خوانده شود، ماه رمضان حقوقی دارد باید رعایت شود.

4- گاهی کمتر از شش روز را توصیه نمی‌کرد و می‌فرمود: اصحاب پیامبر آن را در یک ماه و کمتر از آن ختم می‌کردند.

5- گاهی می‌فرمود: این که قرآن را در کمتر از یک ماه ختم کنی خوش وقت نیستم.

6- ولی هنگامی که علی بن مغیره به امام(ع) عرضه می‌دارد که من در ماه رمضان چهل بار _ کمتر یا بیشتر _ قرآن را ختم می‌کنم، امام(ع) اعتراض نمی‌فرماید.

از بررسی احادیث یاد شده به این نتیجه می رسیم که مدت زمان مناسب برای ختم قرآن بر حسب اشخاص فرق می‌کند، مسلم آن است که باید شتابزده نباشد، بلکه با تدبر و تأمّل در آیات قرآن انجام شود و این کمتر از سه روز اتفاق نمی‌افتد، چنانچه امام رضا(ع) به آن تصریح فرموده است.

و از پیامبراکرم(ص) نیز روایت شده که فرمودند: «لا یَفْقَهُ مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فی اَقَلَّ مِنْ ثَلاثٍ»؛ یعنی کسی که قرآن را در کمتر از سه روز بخواند به معارف آن واقف نمی‌شود.

کسی که نمی‌تواند قرآن بخواند و یا نمی‌تواند صحیح بخواند باید در یاد گرفتن آن تلاش کند. امام صادق(ع) در این زمینه فرمودند: شایسته است که مؤمن از دنیا بیرون نرود جز این که قرآن را فرا گرفته باشد و یا مشغول فراگیری آن باشد و اگر نتواند، حداقل کسی را اجیر بگیرد که از طرف او قرآن بخواند.