نزول مقامی قرآن در شب قدر

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی، رئیس دانشگاه قرآن و حدیث جامعةالمصطفی(ص)، در گفت‌وگو با ایکنا، گفت: براساس سوره قدر، شب قدر، شب تعیین مقدرات بشر و شب سلامت است؛ «سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» و از هزار شب برتر است و اعمال انسان‌ها به محضر امام زمان(ع) عرضه می‌شود؛ «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ»؛ و سرنوشت انسان‌ها در طول سال روشن می‌شود.

وی اضافه کرد: شب قدر از چهار زاویه علمی، روایی، عقلی و قرآنی قابل بحث و تحلیل است؛ اینکه فرمود: «أَنْزَلْناهُ»، ناظر به دو احتمال است؛ طبق نظر علامه طباطبایی، شب قدر، شب نزول دفعی قرآن و طبق نظر علامه معرفت، آغاز نزول تدریجی قرآن کریم است.

نزول مقامی قرآن

رضایی اصفهانی بیان کرد: در این آیات، بحث نزول مکانی مطرح نیست، بلکه نزول مقامی مدنظر است؛ یعنی قرآن از مقام قرب و علم الهی به جبرئیل و از جبرئیل به پیامبر نازل شد. این مبحث در بحث نزول، از زاویه عقلی کاملاً قابل پذیرش است.

وی با اشاره به بحث روایی شب قدر، اظهار کرد: در روایات هر سه شب (19، 21 و 23) مطرح است، ولی شب بیست و سوم به خاطر روایت جٌهَنی ترجیح داده شده است؛ عرب بیابانی نزد پیامبر(ص) آمد و گفت که نمی‌توانم هر سه شب را به مسجد بیایم؛ پیامبر(ص) اشاره‌ای به وی کرد و اصحاب دیدند که او شب بیست و سوم را احیا گرفت؛ از این رو این نظر تقویت می‌شود که شب بیست و سوم احتمال بیشتری برای قدر است.

رضایی اصفهانی با طرح این سؤال که رابطه اختلاف افق مثلاً در ایران و آمریکا با شب قدر چگونه قابل حل است، اضافه کرد: مفسرین به این مسئله هم پرداخته‌اند، آیت‌الله مکارم در تفسیر نمونه و بنده نیز در تفسیر «مهر» بیان کردم که شب از لحاظ نجومی 24 ساعت است؛ یعنی از نظر ما، از مغرب، حدود ساعت هشت شب تا 5 صبح، شب حساب می‌شود؛ در حالی که سایه خرطومی زمین به آمریکا و کشورهای دیگر هم می‌شود؛ شروع آن از مکه و بازگشت آن به مکه است و وقتی یک دور کامل بگردد یک شب محقق شده است. شیخ عباس قمی در مفاتیح آورده است که فضیلت روز قدر کمتر از شب قدر نیست؛ یعنی همه برکات شب در روز هم وجود دارد؛ زیرا شب 24 ساعت حساب می‌شود.

فاطمه(س)؛ باطن شب قدر

صاحب تفسیر مهر با اشاره به تفسیر باطنی سوره قدر، گفت: در روایات بیان شده که لیلة‌القدر حضرت زهرا(س) است؛ مفسرین معمولاً این روایات را ذیل آیه لیله مبارکه در سوره دخان می‌آورند که فرموده شب بابرکتی است؛ همچنین روایات متعددی داریم که باطن شب قدر، فاطمه(س) است؛ در مورد این بحث ده‌ها تفسیر و توجیه داریم؛ ظاهر شب قدر همان 24 ساعت ذکر شده است، ولی باطن آن فاطمه(س) است.

وی افزود: تفسیر باطنی از آن جهت است که همان طور که فضیلت شب قدر بر مردم پوشیده است، فضیلت زهرا(س) هم بر مردم پوشیده است؛ شب قدر، شب نزول برکات و نزول قرآن صامت است و حضرت زهرا(س) ظرف نزول قرآن‌های ناطق یعنی ائمه(ع) هستند. در اینجا میان ظاهر و باطن منافاتی وجود ندارد و قابل جمع است. 

رضایی اصفهانی با بیان اینکه شب قدر، اعمال بر امام عرضه می‌شود، به ذکر خاطره‌ای پرداخت و تصریح کرد: بنده به همراه جمعی از استادان به حج عمره مشرف شدم، در آنجا به غار حراء رفتیم. گروهی از دانشجویان اردنی آمدند و سرودهایی در مورد پیامبر(ص) و مدح ایشان خواندند؛ وقتی تمام شد، مربی آنان برایشان سخنرانی کرد و اواسط سخنانش گفت که با وفات پیامبر(ص)، وحی تشریعی قطع شد و قرآن نازل نشد، اما نزول فرشتگان ادامه یافت چون در سوره قدر، واژ «تنزل» را به کار برد.

وی اضافه کرد: وقتی بحث به اینجا رسید، بنده وارد کلام با آن‌ها شدم و پرسیدم که فرشتگان بر چه کسی نازل می‌شوند؟ گفت: بر زمین؛ پرسیدم، یعنی بر درختان و کوه و سایر موجودات آفرینش؟ گفت: نه بر اهل زمین؛ دوباره پرسیدم: اینکه بر اهل زمین نازل می‌شوند یعنی بر همه مردم اعم از کافر، فاسق، مؤمن و ... ؟؛ گفت نه بر مؤمنان نازل می‌شوند؛ پرسیدم ما هم مصداق مؤمنین هستیم، ولی آیا بر تو و بر ما تاکنون فرشته نازل شده است؟ مناظره که به اینجا رسید وی سکوت کرد.

نزول فرشتگان بر انسان کامل

رضایی اصفهانی اضافه کرد: نزول سه بعد دارد؛ یکی نازل‌کننده که خداست؛ یکی واسطه نزول و دیگری کسی که فرشتگان بر او نازل شوند؛ لذا وقتی پیامبر(ص) در میان ما حضور ندارد بر چه کسی نازل می‌شود؟ در شب قدر باید انسان کاملی بر روی زمین باشد که فرشتگان بر او نازل شوند؛ به همین دلیل در روایات شیعه و سنی آمده است که مهدی آل محمد(ص) انسان معصوم و کاملی است که الان باقی است.

وی تصریح کرد: مربی آن‌ها از من پرسید که تو از کدام کشور و مذهب هستی؟ که بنده گفتم ایرانی و به مذهب حسن نصرالله، چون نخواستم بگویم شیعه که بحث را دچار انحراف کند؛ از طرفی چون سیدحسن، همان دوره در جنگ‌های 33 روزه پیروز شده و محبوبیت او دوچندان بود، این مطلب را گفتم. بعدها بنده در برخی روایات دیدم که اگر بخواهیم با اهل سنت در مورد امام زمان(عج) محاجه و بحث کنیم به سوره قدر استدلال کنیم؛ زیرا دلالت بر وجود امام و نقش ایشان در شب قدر دارد.