ابعاد قرآنی شخصیت امام(ره) در حجاب معاصرت و سیاست

بعد سیاسی - اجتماعی شخصیت بزرگوار امام خمینی(ره) ما را از شناخت ابعاد دیگر روحی و معنوی ایشان بازداشته است. همواره، دوست و دشمن، تنها به مواضع سیاسی و اجتماعی آن شخصیت بزرگ می‌نگرند. دوستان در مدح و ثنا می‌کوشند و دشمنان، عناد و دشمنی نسبت به مواضع و رفتار سیاسی ایشان را آغاز می‌کنند، چنان‌که این نکته درباره حضرت امام(ره)، به روشنی دیده می‌شود.

حجاب معاصرت دیگر دلیل بر ناشناخته‌ماندن شخصیت امام(ره) است، زیرا هنگامی که فردی تأثیرگذار از دنیا می‌رود، سرآغاز بازخوانی آن شخصیت آغاز می‌شود و می‌توان ویژگی‌ها و تأثیرات وی را در دوران و عصر وی بهتر ارزیابی کرد. نکته دیگر که مانع از شناخت شخصیت حضرت امام(ره) شد، همانا شور انقلابی دوران حماسه و جنگ بود. در آن شرایط، فرصتی پدیدار نگشت، تا همگان بتوانند در فضایی معنوی و علمی، ابعاد وجودی ایشان را بشناسند.

مهجوریت چهره قرآنی امام(ره)

به همین دلایل چهره قرآنی حضرت امام(ره)، نیز برای همگان پوشیده ماند. اکنون با طرح محورهای سه‌گانه گفتار، رفتار و آثار حضرت امام(ره)، درمی‌یابیم که شخصیت ایشان با قرآن عجین شده بود. بیش از پنجاه سال اهتمام به معارف و آموزه‌های قرآن، از ایشان انسانی قرآنی و ربّانی پدید آورده است. اگر در رفتار حضرت امام(ره) ژرف‌نگری کنیم، می‌توان به این نتیجه دست یافت که بسیاری از رفتارهای ایشان، مصداق آیه‌ای از آیات قرآن کریم است.

ترسیم آیات قرآن در سخنان امام(ره)

حضرت امام خمینی(ره) بارها در سخنان خود آیات و لطایف بسیاری از قرآن کریم را در ضمن گفتار آورده و تفسیر کرده‌اند، گاهی نیز هیچ تصریحی به آیات قرآن دیده نمی‌‌شود، ولی بیانات ایشان، پرتوی از آیات قرآن است؛ یعنی حرف خودشان را در پرتو آیات قرآن توضیح می‌دهند. این‌گونه بهره گرفتن از قرآن، در گفتارهای امام(ره) فراوان است.

با بررسی صحیفه امام(ره) تسلط ایشان بر قرآن و فهم و شناخت آیات آن به چشم می‌خورد. در واقع در بسیاری از این گفتارها، شعاعی از قرآن کریم وجود دارد گرچه تصریحی به آیه یا آیاتی از قرآن نشده است.

جلوه قرآنی، در آثار مکتوب

در میان آثار مکتوب امام(ره) افزون بر کتب فقهی اصولی، آثار فراوان عرفانی و اخلاقی به چشم می‌خورد که عمیق‌ترین مباحث قرآنی در این دست از آثار متجلی است. زیرا امام(ره) در این گونه آثار، با فراغت خاطر و آمادگی علمی و هم چنین با تأمل، به بیان و تفسیر آیات پرداخته است. با بررسی نظرگاه‌های دقیق و عمیق حضرت امام(ره) در آثار ایشان، محور‌های قرآنی فراوانی دیده می‌شود که در عنوان‌های زیر دسته بندی می‌شود:

1- موضوعات قرآنی: مانند: توبه، توکل، ایمان، اخلاص، صبر، ذکر خدا، لقاء الله و تفسیر سوره توحید و حمد و قدر. با پژوهش در این آثار، مفهوم واقعی برخی مفاهیم یاد شده به دست می‌آید، زیرا امام(ره) با احاطه کامل و با دیدگاه‌ اجتهادی به آن‌ها پرداخته‌اند.

2- موعظه‌های قرآنی: امام(ره) در ضمن آثارشان، برای بیدرای انسان‌ها از خواب غفلت، مطالبی را با زبان قرآنی به صورت موعظه‌وار بیان کرده‌اند که ابتکاری بوده و ایشان در عمل، به حقیقت آن رسیده‌اند.

باید بر این همه افزود که استادی ایشان در جایگاه معلم اخلاق، در حوزه علمیه و تأثیرگذاری این‌گونه مباحث و شیوه استفاده ایشان از قرآن، به خوبی مؤثر و راهگشا بوده است، چرا که ایشان، اخلاق را نسخه‌پیچی ندانسته‌اند، بلکه مباحث اخلاقی باید خود درمان باشد؛ به نظر ایشان زمانی گفتارهای اخلاقی می‌تواند مشکل‌گشا و درمان‌کننده باشد که با زبان قرآن بیان شود زیرا قرآن شفا است.

3- دستورالعمل‌های قرآنی: دستورالعمل‌، همان دستور سیر و سلوک انسانی است که برای حرکت و شوق رسیدن به خدا انگیزه ایجاد می‌کند؛ دستور العمل‌، یعنی برنامه حرکت تا دست یافتن به مقصود و مقصد. حضرت امام(ره) برای این که انسا‌ن‌ها در سیر و سلوک معنوی دچار دام‌های شیطان نشوند، دستورالعمل‌هایی را از قرآن، استخراج کرده و به تشنگان معنویت ارائه داده‌اند. برای نمونه، در کتاب چهل حدیث، از قول استادشان چنین آورده‌اند: جناب عارف بزرگوار و شیخ عالی مقدار ما مرحوم شاه‌آبادی می‌فرمودند که مواظبت به آیات شریفه آخر سوره «حشر» از آیه شریفه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ» تا آخر سوره مبارکه با تدبر در معنی آن‌ها در تعقیب نمازها خصوصاً در اواخر شب که قلب فارغ‌البال است، در اصلاح نفس خیلی موثر است.

موضوعات قرآنی در آثار امام(ره)

بخشی از مطالب قرآنی حضرت امام(ره) مربوط به تفسیر و توضیح پیرامون برخی آیات قرآن است. این دست از آثار، گاهی در ضمن نوشته‌های ایشان آمده و به مناسبت‌، تفسیر شده است که آنها را می‌توان در کتاب« تفسیر و شواهد قرآنی» جست‌وجو کرد.

بخش دیگر، نکاتی است که درباره خود قرآن کریم بوده و یا برخی مباحث علوم قرآنی است که در تبیان سیزدهم، با عنوان «قرآن کتاب هدایت»  چاپ شده است. در این بخش مطالب و نکات فراوانی یادآوری شده که همگان به آن توجه نکرده‌اند؛ مثل پرداختن به تفسیر قرآن و این که تفسیر واقعی قرآن، چگونه تفسیری است، یا در بحث تفسیر به رأی، نظر خاص و متمایزی را مطرح کرده‌اند.

دیدگاه‌ها قرآنی امام(ره) و رهبری انقلاب

با توجه به حضور جدی و همه جانبه قرآن در وجود حضرت امام(ره) این مسئله، تأثیر اساسی در تشکیل حکومت اسلامی و نیز در نهضت داشته است. اگر، نگاهی گذرا به سخنان ایشان داشته باشیم، می‌توان دریافت که هدف و مقصدی جز احیای ارزش‌های قرآنی نیست.

در برخی از مطالب حضرت امام خمینی(ره) در این‌باره این مسئله تأکید شده است؛ به عنوان مثال «مقصد ما اسلام است. نهضت برای حاکمیت قوانین قرآن است. ما امروز مفتخریم که می‌خواهیم مقاصد قرآن و سنت را پیاده کنیم. قیام برای احیای قرآن است. کشور ما تحت رهبری قرآن است. ما در راه اجرای احکام قرآن آمادگی شهادت داریم. ما در مقام حفظ قرآن و کشور خود هستیم. پیروزی ملّت ایران به برکت گرایش به قرآن بوده است. تا پرچم قرآن بر فراز سر ملّت ماست، ملّت پیروز است. اتکای ما به قرآن، سبب پیروزی ملّت ماست و ...»

بنابراین، آشکار می‌گردد که چون ایشان، ارزش‌های قرآنی را در جامعه پایمال شده نگریسته و بیم نابودی آن را داشته‌اند، قیام و حرکتی را برای احیای ارزش‌های قرآنی آغاز کردند. بی‌تردید، تمام فداکاری‌ها، جانبازی‌ها و شهادت‌ها در همین راه بوده است. پس اصل قیام و نهضت و تشکیل جمهوری اسلامی و نیز ادامه آن برای حفظ معارف قرآن و در راه اجرای مقاصد قرآن است.

نگرش ممتاز امام(ره) به قرآن

عموم مردم به قرآن کریم به عنوان کتابی می‌نگرند که خواندن آن باعث برکت و رحمت بوده و ثواب فراوانی دارد، لکن امام خمینی(ره) قرآن را ضمن این که کتاب خواندن، ثواب بردن و برکت و رحمت دانسته، آن را دستورالعمل‌ اساسی و بنیادین برای ساختن افراد می‌دانند؛ یعنی، ایشان بر این باور بودند که در پرتو وحی، می‌توان «انسان تراز قرآن» و هم چنین «جامعه تراز قرآن» را ساخت.

بی‌شک، از منظر حضرت امام(ره) هدف از نزول قرآن انسان‌سازی بوده است. این کتاب، مخصوص مسلمانان صدر اسلام نبوده و همچون خورشیدی است که همواره بر تمام زوایای زندگی ما می‌تابد و جنبه روشنگری و هدایت دارد؛ تلاوت آیات آن، تنها برای جنبه تبرک و ثواب نیست، بلکه کتاب عمل و ساخته‌شدن است.

به نظر حضرت امام(ره) همان طور که باید به آیات نماز، روزه و حج و سایر احکام توجه کرد، باید به آیات اجتماعی قرآن، مانند آیات هجرت، جهاد، انفاق در راه خدا و تلاش برای دفع ظلم و ستم نیز توجه و عمل کرد. این آیات، برای احیای ارزش‌های قرآنی بوده و باید به آن‌ها عمل شود. این دیدگاه نسبت به آیات قرآن بود که امام(ره) را از موقعیت یک مرجع عادی خارج کرد و او را پیشوایی انقلابی و آسمانی تبدیل کرد که بتواند نهضتی با این عظمت را پایه‌ریزی کند.

برگرفته از سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحسن خمینی