آسیای مرکزی؛ مبدأ و مقصد پناهجویان با اکثریت جمعیت مسلمان

به گزارش ایکنا از قرقیزستان؛ مرزهای بسته در سراسر جهان در پویایی افراد، مهاجرت اختیاری و اجباری آنان تأثیر دارد. هنوز اثر اپیدمی کرونا در مهاجرت ارزیابی نشده، اما قبل از آن، جهان با مهاجرت اجباری و حضور پناهندگان و پناهجویان رو به رشد بود که بالاتر از مهاجرت اختیاری بوده است.

بیش از 86 درصد مردم قرقیزستان،‌ 70 درصد مردم قزاقستان، اکثریت جمعیت ازبکستان و تاجیکستان و 90 درصد مردم ترکمنستان را مسلمانان تشکیل می‌دهند که آمار مهاجرت نشان از جابجایی و پناهندگی مسلمانان به دلایل مختلف در دیگر کشورهاست. 

بنا بر اعلام رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در قرقیزستان، سازمان ملل متحد در سال‌های 2010 ـ 2017 میلادی رشد متوسط سالیانه آمار پناهندگان و پناهجویان را بیش از 8 درصد اعلام کرد. این در حالی است که در سال‌های 2010 ـ 2019 رشد سالیانه سایر مهاجران زیر 2 درصد بوده است. در سال 2018 آمار پناهندگان در جهان 9.25 میلیون نفر بوده است که بیش از نیمی از آنان زیر سن قانونی 18 سالگی بوده‌اند. این در حالی است که 3.5 میلیون نفر دیگر در سراسر جهان در انتظار جواب رسیدگی به درخواست پناهندگی‌ خود هستند. از اوایل سال‌های 1990 هزاران نفر از جمعیت آسیای مرکزی مجبور بودند به دلایل مختلف نظیر جنگ داخلی در تاجیکستان، اختلافات بین قومیت‌ها و نیز نقض حقوق دینی و سیاسی و ... خانه و کاشانه خود را ترک کنند. در سایت رسمی کمیساریای عالی امور پناهندگان سازمان ملل متحد، آمار پناهندگان به تفکیک کشورها و سال‌ها ارائه شده که از نظر وسعت تعجب‌آور است.

همان طور که در این بانک اطلاعات آمده است، در سال 2018 اتباع تاجیک در کشورهای ترینیداد و توباگو، اتباع ازبکستان در کشورهای اکوادور و غنا، اتباع قرقیزستان در کشورهای نیجریه و اتباع قزاقستان در برزیل و آرژانتین پناهنده شده‌اند.

پناهجویان آسیایی

در سال 1992 یک تبعه قزاق از دولت دانمارک درخواست پناهندگی کرد. این مورد اولین آمار پناهندگی قزاقستان بیان شده بود، ولی در همان سال 8 نفر از اتباع تاجیکستان نیز از سوئد درخواست پناهندگی کرده بودند. در سال 1993 اولین تبعه قرقیزستان از دولت اسپانیا درخواست پناهندگی کرد و در سال 1994 اهالی این منطقه پناهنده هلند، کانادا و بلغارستان شده‌اند. در همان سال ده‌ها هزار ترک که در سال‌های قبل ازبکستان را ترک کرده بودند، به آذربایجان پناه بردند.

در سال 1995 اولین تبعه قرقیزستان از کشور اروگوئه در آمریکای جنوبی درخواست پناهندگی کرد. در همان سال اتباعی از آسیای مرکزی از جمله 64 نفر از ازبکستان، 17 نفر از قزاقستان، 11 نفر از تاجیکستان، 6 نفر از قرقیزستان و 1 نفر از ترکمنستان در ایالات متحده آمریکا پناهنده شده‌اند. در سال 1996 حدود 150 هزار درخواست پناهندگی از طرف اتباع کشورهای آسیای مرکزی به دولت روسیه ارائه شد که 55 هزار درخواست به اتباع تاجیکستان و سپس قزاقستان و ازبکستان مربوط می‌شد.

آمار پناهندگان کشورهای آسیای مرکزی به مقصد روسیه در سال 1996 به ترتیب عبارتند از: 2882 نفر از ترکمنستان، 17081 نفر از قرقیزستان، 33780 نفر از ازبکستان، 39787 نفر از قزاقستان و 54031 نفر از تاجیکستان. آمار پناهندگان کشورهای آسیای مرکزی به مقصد روسیه در سال 2018 نیز شامل موارد زیر است؛ 10 نفر از ترکمنستان، 19 نفر از قزاقستان، 27 نفر از قرقیزستان، 40 نفر از تاجیکستان و 90 نفر از ازبکستان.

در کشورهایی که دفتر سازمان ملل در آنها، مسئول امور پناهندگان است، ثبت آمار برعهده نهاد ذی‌ربط دولتی آن کشور است. تا سال 2016 کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد به طور مستقل آمار پناهندگان را ثبت می‌کرد، اما از آن موقع سیستم‌های ملی ثبت پناهندگان به‌طور منظم در کشورهای قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان فعالیت می‌کند و حق تعیین وضعیت پناهندگی و ثبت آمار در این چهار کشور برعهده دولت‌های این کشورهاست.

از قزاقستان به سوی کره

اخیراً تعداد اتباع قزاقی عازم کشورهای خارجی با قصد درخواست پناهندگی افزایش یافته است. در اوایل اولین دهه 2000 بیش از 3 هزار نفر از اتباع قزاقی از کشورهای مختلف خارجی درخواست پناهندگی کرده‌اند. در سال 2018 این آمار سه برابر افزایش یافت. ولی باید در نظر داشت که این آمار شامل پناهجویان و پناهندگانی است که در میان آنها تعداد مهاجران اقتصادی نیز بسیار هستند.

البته بیان این نکته نیز حائز اهمیت است که آمار 24 کشور جهان در سال 2018 محرمانه بوده، زیرا تعداد واقعی پناهندگان آن سال بیشتر از آمار بیان شده است. اخیراً پس از لغو روادید بین قزاقستان و کره جنوبی، این کشور جزء مهمترین کشورهایی شده است که اتباع قزاقستان از دولت آن درخواست پناهندگی می‌کنند. در سال 2018 کره از نظر تعداد درخواست‌های پناهندگی در رتبه اول قرار گرفته بود که قبلاً آمریکا این رتبه را داشت.

پنج کشور اصلی مقصد پناهندگان قزاقستانی است که به ترتیب سال‌ها و اولویت آنها عبارتند از آمریکا، فرانسه، سوئد، کره جنوبی و آلمان در سال 2016، آمریکا، کره جنوبی، فرانسه، سوئد و آلمان در سال 2017، کره جنوبی، آمریکا، فرانسه، سوئد و آلمان در سال 2018. البته در این باره باید متذکر شد که وقتی یک نفر درخواست پناهندگی کند، ممکن است سال‌ها در فهرست پناهندگان قرار گیرد؛ این وضعیت تا زمانی که فرد مورد نظر وضعیتش تغییر نیابد و وی مدارک دیگری از جمله کارت اقامت یا تابعیت بگیرد، ادامه می‌یابد.

در مجموع لیست کشورهایی که اتباع قزاقستانی از آنها درخواست پناهندگی می‌کنند، بسیار طولانی است. در سال 2018 میلادی 47 کشور در این لیست بودند. در سال 2017 یک شهروند قزاقستانی از نامیبیا درخواست پناهندگی کرد.

درخواست پناهندگی از دولت قزاقستان

قزاقستان از جمله کشورهایی است که تعداد زیادی از مهاجران کاری و سایر مهاجران (از جمله تبعیدی) را می‌پذیرد. بسیاری از افراد از این کشور درخواست پناهندگی می‌کنند. در سال‌های 1990 و اوایل قرن 21 هزاران نفر از تاجیکستان، افغانستان و نیز روسیه در قزاقستان پناهنده شدند. همچنین در سال 2018 تعداد 757 نفر در قزاقستان پناهنده شدند. این آمار احتمالاً باید بیشتر باشد، زیرا اطلاعات برخی کشورها محرمانه است. کشورهای همسایه مانند چین و ازبکستان و نیز کشورهای دیگر از جمله مناطق جنگی مانند افغانستان و سوریه مبدأ پناهندگان هستند که می‌خواهند در قزاقستان پناهندگی بگیرند. در این لیست حتی تبعه جمهوری بوروندی هم بوده‌اند که در سال 2016 مدارک درخواست پناهندگی را به دولت قزاقستان ارائه داده‌اند و در سال 2017 نام آنها هنوز در این لیست قرار داشته است.

از قرقیزستان به آمریکا

در سال‌های اول پس از کسب استقلال، ده‌ها هزار نفر از اتباع قرقیزی در فدراسیون روسیه به عنوان پناهنده به سر می‌بردند. به دلیل بی‌ثباتی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در قرقیزستان، بسیاری از افراد که اغلب روسی‌الاصل بودند تصمیم بر مهاجرت به روسیه گرفتند. نکته مهم در اینجاست که نه انقلاب اول و نه انقلاب دوم در قرقیزستان که منجر به سرنگونی رئیس‌جمهور وقت شد، دلیل اصلی مهاجرت گسترده اتباع قرقیزی نشده است. حتی حوادث شهر اوش (درگیری بین قرقیزها و ازبک‌ها) نیز موجب مهاجرت افراد نشده بود. طبق آمار سازمان ملل متحد در سال‌های 2010 ـ 2012 صدها هزار نفر صرفاً جزء مهاجران داخلی ثبت شده‌اند که 200 هزار نفر از آنها در سال 2010 به منازل خود بازگشتند. در مجموع اتباع قرقیزی مانند اتباع قزاقی از سایر کشورهای جهان درخواست پناهندگی کرده‌اند.

تعداد پناهندگان قرقیز

در سال 2018 ، 5 هزار و 643 نفر، در سال 2010، 4 هزار و 319 نفر و در سال 2000 نیز هزار و 69 نفر از قرقیزستان‌ها به پناهندگی کشورهای دیگر درآمدند. آمار 15 کشور در سال 2018 محرمانه بوده است، زیرا آمار واقعی آن سال بیشتر از آنچه ذکر شده، بوده است. با آغاز هزاره جدید، آلمان و سپس آمریکا از جمله کشورهای جذاب برای پناهندگان قرقیز شده‌اند. در اوایل سال‌های 2000 آمار رسمی پناهندگان قرقیزی ساکن آلمان بیش از 2 هزار نفر بوده است. اکنون همین تعداد در آمریکا مشاهده می‌شود.

مهمترین کشورهای مقصد پناهندگان قرقیز

آمریکا با بیشترین و سپس به ترتیب آلمان، سوئد، فرانسه، ترکیه و اتریش قرار دارند. بسیاری از اتباع کشورهای خارجی از دولت قرقیزستان درخواست پناهندگی کرده‌اند. در سال‌های 1990 و اوایل 2000 ده‌ها هزار نفر از کشور تاجیکستان و چند صد نفر از افغانستان به قرقیزستان پناه بردند. آمار چند هزار نفره اتباع تاجیکی تقریباً تا سال 2005 در لیست پناهندگان ساکن در قرقیزستان ثبت شده بود. پس از حوادث شهر اوش از سال 2010 ـ 2012 چند هزار نفر از اتباع ازبکستان در قرقیزستان پناهنده شدند. در سال 2018 آمار پناهندگان و پناهجویان در قرقیزستان 414 نفر بوده است. بیش از نیمی از آنها اهل افغانستان و صد نفر از سوریه هستند. در سال 2018، 30 نفر از اتباع ترکیه و 20 نفر از اتباع اوکراین نیز در لیست پناهندگان ساکن قرقیزستان بوده‌اند. البته این آمار ممکن است بیش از آمار بیان شده باشد، زیرا اطلاعات برخی کشورها محرمانه و قابل دسترس نیست.

تقریباً هیچ فردی در قرقیزستان بدون تابعیت نمانده است. آخرین فرد در سال 2019 شناسنامه گرفته؛ این در حالی است که در سال 2005 تعداد افراد بدون تابعیت در کشور قرقیزستان، صد هزار نفر بوده است. قرقیزستان اولین کشور در جهان است که به همه افراد فاقد تابعیت، تابعیت داده است.

تاجیکستان

با کسب استقلال تاجیکستان، جنگ داخلی رخ داد و ده‌ها هزار نفر مجبور بودند به کشورهای همسایه نظیر افغانستان، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه و ترکمنستان پناه ببرند. بیش از نیمی از افراد در جستجوی پناهگاه در داخل کشورشان بودند. به مرور اوضاع کشور رو به راه شد و بسیاری از پناهندگان به کشور خود باز گشتند، اما تعدادی نیز در کشورهای مقصد یعنی کشورهای شوروی سابق ماندگار شدند. در ازبکستان تا سال 2005 حدود 40 هزار نفر پناهنده تاجیک اقامت داشتند. در همان سال آمار آنان در کشور ترکمنستان بیش از 11 هزار نفر بوده است، اما آمار این دو کشور از سال 2006 به بعد در دسترس نیست.

در سال 2000، 60 هزار و 587 نفر، در سال 2005، 54 هزار و 902 نفر، در 2006 نیز 768 نفر و در 2010 نیز 908 نفر از مردم تاجیکستان درخواست پناهندگی کردند. در اواخر سال 2015 میلادی فعالیت حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، مهمترین جناح مخالف دولت در این کشور ممنوع اعلام شد. به دلیل فشارها و تبعیدها نسبت به اعضای این حزب و سایر گروه‌های اسلامی و مخالف، تعداد پناهندگان از تاجیکستان در سال 2016 بیش از 50 درصد نسبت به سال قبل افزایش یافت. در همین راستا آمار پناهندگان در سال 2014 به هزار و 684 نفر،‌ در 2015 به دو هزار و 250 نفر،‌ در 2016 به 4 هزار و 124 نفر، در 2017 به 4 هزار و 988 نفر و در 2018 به 4 هزار و 866 نفر رسید.

آمار 18 کشور جهان در سال 2018 محرمانه بوده است، زیرا آمار واقعی همان سال بالاتر از آنچه بیان شده، بوده است. مهمترین کشوری که اتباع تاجیکستان از آن درخواست پناهندگی می‌کنند، آلمان است. در سال‌های اخیر بیش از نیمی از پناهندگان تاجیک در کشور آلمان به سر می‌برند.

مهمترین کشورهای مقصد پناهندگان تاجیک

این کشورها در سال 2018 به ترتیب عبارت بودند از آلمان، آمریکا، اتریش، ترکیه،‌ لهستان، سوئد و لیتوانی. اما هزاران نفر از اتباع افغانستان از دولت تاجیکستان درخواست پناهندگی دارند. در سال 2018 آمار پناهندگان افغانی در تاجیکستان 2964 نفر بوده است. علاوه بر آنان، پناهندگانی از کشورهای عراق، ایران، اوکراین و ازبکستان نیز به این کشور پناه بردند، اما آمار آنان در دسترس نیست. در آوریل 2020 آمار افراد فاقد تابعیت، هفت هزار و 151 نفر بوده است. در اوایل 2020 میلادی حدود 20 هزار نفر فاقد تابعیت در تاجیکستان مورد عفو دولت این کشور قرار گرفتند و از این به بعد می‌توانند بدون پرداخت جریمه نسبت به تابعیت خود تصمیم بگیرند.

ترکمنستان

طی 10 سال اخیر تعداد پناهندگان از کشور ترکمنستان دو برابر افزایش یافته است. در سال‌های 2000 آمار پناهندگان ترکمنی 323 نفر بوده، در سال 2010 این آمار دو برابر شده و در سال 2018 این تعداد به 1680 نفر رسیده است. بسیاری از اتباع ترکمنستان برای اشتغال به کار عازم ترکیه می‌شوند، زیرا ترکمنستان با ترکیه لغو روادید دارد. آمار اتباع ترکمنی شاغل در ترکیه نیم میلیون نفر است. از این تعداد چند صد نفر درخواست پناهندگی از دولت ترکیه کرده‌اند. کشورهای آمریکا و آلمان نیز از جمله کشورهای اولویت‌دار برای مهاجرت اتباع ترکمنستان هستند. در سال‌های 1990 در خود ترکمنستان چند هزار نفر پناهنده از کشورهای تاجیکستان و افغانستان و چند صد نفر از کشور آذربایجان بسر می‌بردند. طی دهه اخیر تعداد علاقه‌مندان برای اخذ پناهندگی در ترکمنستان کاهش یافته و تعداد پناهندگان افغان نیز مایل به اخذ پناهندگی در ترکمنستان به صفر رسیده است.

آمار پناهندگان و پناهجویان با مقصد ترکمنستان طی سال‌های اخیر به ترتیب عبارتند از 27 نفر در سال 2016، 23 نفر در سال 2017 و 21 نفر در سال 2018.

ازبکستان

در سال 1994 مهمترین موج مهاجرت افراد از ازبکستان (30 هزار نفر از ترک‌ها) پس از درگیری با ازبک‌ها به کشور آذربایجان پناه بردند. موج دوم مهاجرت در سال 1996 اتفاق افتاد. در آن سال حدود 34 هزار نفر از ازبک‌ها به روسیه پناه بردند. درباره ترک‌های ازبکستان باید گفت که آنها شش سال به عنوان پناهنده در آذربایجان به سر می‌بردند و در سال 2000 میلادی 52 هزار نفر از آنان طبق آمار سازمان ملل اقامت اخذ کردند. در سال 2000 میلادی آمار پناهندگان ازبکی در روسیه (1520 نفر) کمتر از آمار آنان در آمریکا (2000 نفر) بوده است.

پنج کشور مقصد پناهندگان ازبک عبارتند از: آمریکا، سوئد، ترکیه، رژیم صهیونیستی و آلمان. در مجموع لیست کشورهای مقصد پناهندگان ازبک بسیار طولانی است. در سال 2018 در این لیست 60 کشور ذکر شده بود. در خود ازبکستان در سال 2018 تنها 13 تبعه افغانستان و یک نفر تبعه آذربایجان به عنوان پناهنده ثبت شده بودند. حدود 100 هزار نفر افراد فاقد تابعیت هستند، اما طبق قانون جدید مصوب مارس 2020 فقط 50 هزار نفر از آنان وضعیت قانونی پیدا خواهند کرد. در سال‌های اخیر تعداد کمی از پناهندگان به کشورهای مبدأ یعنی آسیای مرکزی باز می‌گردند. به رغم اینکه همه کشورهای آسیای مرکزی میزبان خوبی برای گردشگران هستند، اما کانون جذب افراد پناهنده نشده‌اند. مسئله نگران‌کننده این است که هزاران نفر از ساکنان این منطقه کشورهای خود را برای همیشه ترک می‌کنند.

یادآور می‌شود؛ منبع اکثر آمارهای بیان شده در این گزارش، اطلاعات و داده‌های سازمان ملل متحد است.