نکته کلیدی اخلاق اسلامی «میزان قرار دادن نفس» است

حجت‌الاسلام محمد سامانی، مدرس دانشگاه سیستان‌وبلوچستان در گفت‌وگو با ایکنا، گفت: اسلام دینی نیست که تنها بر عبادات و رابطه با خدا تأکید داشته باشد؛ بلکه به همان اندازه که به نحوه ارتباط با خدا می‌پردازد، مانند نماز و دعا، به نحوه رابطه با مردم نیز اهمیت می‌دهد و اتفاقاً منظور از اخلاق اسلامی بیشتر همین بخش است.

وی ادامه داد: افرادی که به اصطلاح «مذهبی» و متدین هستند، معمولاً می‌دانند که چگونه رابطه خود را با خدا اصلاح کنند؛ نماز و روزه‌شان به‌جاست، کیفیت عبادت را می‌دانند و معمولاً در حوزه عبادات فردی مشکلی نداریم؛ اما مشکل ما اغلب در حوزه اجتماعی است.

مدرس دانشگاه سیستان‌وبلوچستان بیان کرد: چه در آیات شریف قرآن و چه در احادیث، می‌بینیم که بر یکسری فضایل انسانی تأکید و یکسری رذایل اخلاقی نیز مذمت شده است؛ برای آن‌که بهتر اخلاق اسلامی را درک کنیم و بهتر بتوانیم محاسن و مفاسد را پیدا کنیم، خوب است که به هر صفت خوب، همراه با نقطه مقابل آن، توجه شود؛ مثلاً غرور چیست و تواضع به چه معناست، طمع یعنی چه و قناعت چیست، چه زمانی دچار بخل شده‌ایم و چه موقع اسراف کرده‌ایم.

وی گفت: ما معمولاً در حوزه اخلاق اسلامی دچار مشکل هستیم، یعنی به وفور مشاهده شده که یک انسان متدین و مقید، نحوه ارتباط با همسرش، برخورد با فرزندانش و یا چگونگی تعامل با همسایه‌ها و همکاران را نمی‌داند؛ بنابراین ممکن است گاهی ظلم کنیم و یا اجازه بدهیم دیگران به ما ظلم کنند، که هر دو اشتباه است.

سامانی اظهار کرد: برای آن‌که بدانیم هر لحظه رفتار ما چگونه باید باشد، بهترین راهکار که اسلام هم روی آن تأکید بسیاری داشته و به تکرار در احادیث آمده، این است که همیشه نفس خود را میزان و معیار قرار دهیم؛ همیشه آن‌گونه رفتار کنیم که می‌خواهیم دیگران با ما رفتار کنند؛ با دیگران به همان شکلی باشیم که از آنان انتظار داریم با ما همان‌گونه باشند.

وی افزود: امیرالمؤمنین(ع) به امام حسن(ع) توصیه می‌کنند که «‌یا بُنَيَّ اجْعَلْ نَفْسَكَ مِيزَاناً فِيمَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ غَيْرِک؛ فَأَحْبِبْ لِغَيْرِک مَا تُحِبُّ لِنَفْسِک وَ اكْرَهْ لَهُ مَا تَكْرَهُ لَهَا، وَ لَا تَظْلِمْ كَمَا لَا تُحِبُّ أَنْ تُظْلَمَ، وَ أَحْسِنْ كَمَا تُحِبُّ أَنْ يُحْسَنَ إِلَيْکَ؛ اى فرزندم، خود را در آنچه ميان تو و ديگران است، ترازويى پندار. پس براى ديگران دوست بدار آنچه براى خود دوست مى‌دارى و براى ديگران مخواه آنچه براى خود نمى‌خواهى و به كس ستم مكن همان گونه كه نخواهى كه بر تو ستم كنند. به ديگران نيكى كن، همان گونه كه خواهى كه به تو نيكى كنند».

این مدرس دانشگاه اضافه کرد: این جمله واقعا مشکل‌گشاست؛ آیا دوست داریم که دیگران به ما دروغ بگویند؟ به ما خیانت کنند؟ ما را تمسخر کنند؟ پس ما هم این اعمال را مرتکب نشویم. اگر در بازار و کسب‌وکار، به همین یک جمله عمل شود، ببینید چقدر جلوی فساد گرفته می‌شود. آیا دوست داریم که دیگر فروشنده‌ها جنس بی‌کیفیت را با قیمت بالا به ما بفروشند؟ پس جنس بی‌کیفیت دست مردم ندهیم؛ اجناس را با قیمت بالاتر نفروشیم.

وی افزود: در زندگی زوجیتی هم اگر به این جمله عمل کنیم و همیشه خود را جای طرف مقابل قرار دهیم، بسیاری از رفتارهای ما اصلاح می‌شود. آیا خوش داریم که همسرمان به ما خیانت کند؟ مدام نق بزند؟ به وظایف خود عمل نکند؟ پس ما هم خیانت نکنیم، نق نزنیم و به وظایف خود عمل کنیم. همان‌طور که دوست داریم همسر ما با ما رفتار کند، ما به همان شکل رفتار کنیم.

سامانی بیان کرد: اگر غیر از این فکر کنیم، یعنی به خودمان حق بدهیم که هر طور می‌خواهیم رفتار کنیم، اما دیگران حق ندارند همان رفتار را با ما داشته باشند، این یعنی گرفتار نفسانیات شده‌ایم و نشانه خودپسندی است.

مدرس دانشگاه سیستان‌وبلوچستان اظهار کرد: زشت‌ترین صفت اخلاقی که انسانیت را از انسان می‌گیرد، همین غرور و خودپسندی است، یعنی احساس کنیم که ما تافته جدا بافته هستیم و یک امتیاز خاص داریم. اگر همه مردم مثل ما فکر کنند و هر کسی خود را برتر از دیگران بداند، تصور کنید چه وضعیتی خواهیم داشت. در نقطه مقابل، اگر تواضع داشته باشیم و خود را در مقابل این نظام هستی، ناچیز بدانیم، بسیاری از مشکلات اخلاقی موجود در جامعه رفع می‌شود.