قیام امام حسین(ع) و فهم حقیقت حکمرانی مطلوب / نقش «لقمه حرام» و «آقازاده‌ها» در رقم زدن عاشورا

شریف لک‌زایی، دانشیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در گفت‌وگو با ایکنا درباره تحلیل سیاسی قیام عاشورا گفت:‌ می‌توان حرکت امام حسین(ع) را از منظر حکمرانی مطلوب تحلیل و ارزیابی کرد. اگر از این زاویه به این واقعه نگریسته شود، کل قیام سیدالشهدا(ع) معنا و مفهوم دیگری پیدا می‌کند.

امر به معروف و نهی از منکر امام کاملاً سیاسی است

وی افزود: در واقع قیام امام حسین(ع) به ما این پیام را می‌رساند که حکمرانی مطلوب باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد و حاکمان باید از چه شاخصه‌‌هایی برخوردار باشند. بر همین مبنا امر به معروف و نهی از منکر امام حسین(ع) مسئله‌ای کاملا سیاسی و اجتماعی است. شهید مطهری در بحث امر به معروف و نهی از منکر این‌گونه بیان می‌کند که در انجام این فریضه نباید مثلاً به دکمه لباس یک جوان و موارد ظاهری توجه یا مسئله را شخصی کرد. امر به معروف و نهی از منکر یک مسئله شخصی نیست بلکه اجتماعی و به تعبیر دقیق‌تر سیاسی است.

لک‌زایی اظهار کرد: امام حسین(ع) نیز به دنبال آن بود که به جامعه نشان دهد حاکم جامعه اسلامی نمی‌تواند فاقد شرایط اولیه حکمرانی باشد یا حکمرانی مطلوب اسلامی نمی‌تواند دارای برخی شرایطی باشد که اساساً با اصول اولیه اسلام بیگانه است. متأسفانه براساس معاهده صلح معاویه و امام حسن(ع)، که قرار بود معاویه بعد از مرگش کسی را به عنوان جانشین معرفی نکند، عمل نشد و این معاهده زیر پا گذاشته شد. یکی از مواردی که امام حسین(ع‌) بر روی آن انگشت می‌گذارد عدم معرفی جانشین از سوی معاویه است که اشاره به نحوه حکمرانی دولت و ویژگی‌ها و شایستگی‌های حاکم دارد.

اصلاح حکمرانی، نقطه کلیدی اصلاح امت

وی یادآور شد: بنابراین از این زاویه می‌توان متوجه اشاره حضرت به مسئله اصلاح امت و امر به معروف و نهی از منکر حکومت شد که در حقیقت نقطه کلیدی آن اصلاح حکومت و حکمرانی اسلامی است تا شرایط مطلوبی شکل بگیرد، رضایت مردم از سوی حکومت مدنظر قرار گیرد، ظلم و ستمی انجام نشود و به لحاظ فردی هم حکمرانان براساس شرایط و اصولی برگزیده شوند.

لک‌زایی با بیان اینکه قیام امام حسین(ع) بر این مبنا شکل می‌گیرد، گفت: آغاز این حرکت هم با اعلام عدم بیعت با یزید است؛ وقتی که نامه یزید به حاکم مدینه رسید تا از افراد برجسته‌ای از جمله امام حسین(ع)‌ بیعت گرفته شود از ایشان دعوت ‌شد که بیعت کنند و امام در آن جلسه فرمودند که نمی‌‌توان از شخصیتی مانند من مخفیانه بیعت گرفت. لذا از ابتدا حرکت امام حسین(ع) مخالفت با حکومت و دولتی بود که ویژگی‌های شایسته و بایسته مورد نظر اسلام را نداشت.

وی تصریح کرد: تحلیل قیام امام حسین(ع) از منظر حکمرانی مطلوب از جمله نگرش‌هایی است که کمتر به آن توجه شده، در حالی که امری کلیدی محسوب می‌شود و بیشتر تمرکز ما بر روی ابعاد احساسی و حماسی این نهضت بوده است. البته ابعاد عرفانی و معنوی این حرکت با توجه به دعای عرفه بسیار پررنگ است، اما ابعاد سیاسی این نهضت خیلی کم‌رنگ نیست و نوع نگاه به حکومت و رفتار حاکمان نقش مهمی در تحلیل سیاسی قیام امام حسین(ع) دارد.

لقمه حرام، نقطه آغاز انحراف

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی درباره عوامل اصلی انحراف از حکمرانی مطلوب اسلامی از نگاه امام حسین(ع) گفت: درباره این انحراف امام حسین(ع) و سایر ائمه اطهار(ع) تعابیری داشتند و «لقمه حرام» را عامل اصلی این انحراف و زاویه پیدا کردن بیان فرمودند. لقمه حرام از یک منظر حرکت به سمت مادیات و ارجحیت یافتن و ارزش یافتن مسائل مادی و اقتصادی است.

وی اظهار کرد: وقتی رفاه و ثروت اولویت پیدا می‌کند انسان می‌تواند تا این حد از آموزه‌های اساسی اسلام انحراف پیدا ‌کند. در حالی که اگر اصالت و رجحان با معنویت باشد حتی همان بخش دنیوی زندگی تأمین می‌شود. زندگی ائمه اطهار(ع) گواه این است که همواره کار و تلاش می‌کردند اما در عین حال معنویت بر مادیت اولویت داشت. به تعبیر امام موسی صدر کار جوهر انسان و تمدن است و بدون کار اساساً هیچ تمدنی به وجود نمی‌آید. در واقع بدون کار فرایند توسعه و پیشرفت جامعه عملی نمی‌شود.

لک‌زایی تأکید کرد: اصالت معنویت در برابر مادیت باعث می‌شود ائمه اطهار(ع) به هر روشی برای رسیدن به هدف تمسک نجویند و نمونه آن سخن امام علی(ع) است که می‌فرمایند: «من زیرک‌تر از معاویه هستم اما این بدان معنا نیست که هر کاری انجام دهم.» در واقع آموزه‌های اسلامی چارچوب‌هایی تعیین کرده و اجازه نمی‌دهد که برای کسب و تداوم قدرت به هر کاری دست زد. لذا وقتی این اصول در یک جامعه قلب می‌شود، نقطه آغاز انحراف است و تغییر و تبدیل ارزشی رخ می‌دهد؛ «إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَومٍ حَتّىٰ يُغَيِّروا ما بِأَنفُسِهِم» و این مسیر انسان و جامعه را تغییر می‌دهد.

آقازاده‌ها، رقم‌زنندگان اصلی واقعه عاشورا

وی به تفاوت‌های ارزشی جامعه در چهار دهه پس از انقلاب اشاره کرد و گفت: در دهه اول که دفاع مقدس را شامل می‌شود نگاه‌ها و نگرش‌ها با امروز بسیار متفاوت بود و اصالت با رعایت آموزه‌های اسلامی و دینی بود و معنویت بر مادیت غلبه داشت، اما به مرور این نگاه‌ها کمرنگ شد و به تبع آن جامعه هم تفاوت پیدا کرد، به نوعی که اگر امروز در یک فیلم، داستان و نمایش نوع نگاه‌های دهه اول مطرح شود شاید برای بسیاری غیرقابل باور باشد و حتی شاید مورد تمسخر قرار گیرد و گاه نپذیرند که چنین ارزش‌هایی بر جامعه حاکم بوده و چنین انسان‌های ارزشمندی در جامعه زیست می‌کردند یا در مسئولیتی بودند. این امر نشان می‌دهد که امروز از ارزش‌هایی که انقلاب اسلامی براساس آنها به وجود آمد دور شده‌ایم.

لک‌زایی بیان کرد: اینکه امام حسین(ع) می‌فرمایند من می‌خواهم «دین جدم را اصلاح کنم» بدین معناست که ارزش‌های واقعی در جامعه منقلب و دگرگون شده و مسائل دیگری ارزش پیدا کرده که تفاوت اساسی با آن ارزش‌های اصیل دارد. در واقع حرکت امام حسین(ع) تلنگری به جامعه بود تا متوجه شود که واقعیت دین چه بود. دین چه از جامعه می‌خواهد و این مطالبه را مطرح کند که دولت و حاکمان باید بر سیره پیامبر(ص) و قرآن عمل کنند. لذا مقابله با فساد و رانت، پاسخگویی و شفافیت برای یک حکومت اهمیت اساسی دارد و زمانی که اینها فراموش می‌شود و مورد غفلت قرار می‌گیرد جامعه هم دگرگون و متفاوت از قبل می‌شود و موجب انحراف فرد و جامعه و تأثیرگذارتر از همه کارگزاران و حاکمان خواهد شد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ابراز کرد: پدیده‌ منفی «آقازادگی» که در جامعه ما آسیب‌های زیادی ایجاد کرده، در واقعه عاشورا هم به روشنی نمایان و پررنگ است. بخش عمده کسانی که در مقابل امام حسین(ع) قرار گرفتند و واقعه عاشورا را رقم زدند آقازاده‌هایی بودند که از رانت و ویژه‌خواری بهره می‌بردند و همین مسائل چنین انحرافی را به وجود آورد و این واقعه عظیم را شکل داد.

مانع اصلی انحراف از ارزش‌ها

لک‌زایی درباره اهمیت مقوله آزادی نقد و استفاده از ظرفیت فکری نخبگان برای تبیین واقعیات جامعه و نبستن فضای سیاسی و اجتماعی از سوی حاکمان برای دچار نشدن به چنین انحرافاتی اظهار کرد: قطعاً چنین فضایی باید باشد و یک انتخاب نیست. نخبگان باید از تریبون‌های مختلف مسائل و واقعیات جامعه را بیان کنند و تصمیم‌گیران هم باید از این دیدگاه‌‌ها و نگاه‌ها بهره برده و مسائل جامعه را به درستی حل و فصل کنند.

وی با بیان اینکه انعکاس درست مسائل جامعه از اهمیت ذاتی برخوردار است، گفت: از این منظر رسانه‌ها جایگاه مهمی دارند و باید بتوانند نگاه‌های واقع‌گرایانه را که برای حل مسائل جامعه مطرح می‌شود منعکس کنند و صدای رسای نخبگان باشند. در واقع هم نخبگان باید به ارائه واقعیات جامعه تمایل نشان دهند و هم رسانه‌ها این دیدگاه‌ها را منتشر کنند.

لک‌زایی تأکید کرد: مهمترین بخش این فرایند مربوط به حاکمان و عرصه اجرایی و عملی است که باید از این نظرات و دیدگاه‌ها استفاده کنند. عدم استفاده از نظرات خوب نخبگان سبب باقی ماندن مشکلات شده است. نخبگان نمی‌توانند شق‌القمر کنند، اما شق‌القمر آنها همین انعکاس فهم واقعی‌شان از موقعیت و وضعیت جامعه در کنار ارائه راه حل و راهکار برای حل معضلات و آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی است و باید مراکز علمی و پژوهشی با قوت و قدرت بیشتری به این زمینه‌ها بپردازند. طبیعی است اگر از این دیدگاه‌ها و نظرات استفاده نشود، این صداها به مرور خاموش می‌شود و نخبگان به انفعال و سکوت کشیده می‌شوند و در نهایت واقعیات جامعه به درستی به گوش مسئولان و حاکمان نمی‌رسد.

گفت‌وگو از مهدی مخبری