بازتاب فرهنگ عاشورایی در ادبیات فارسی

اسد رجب‌نواز، دکتری زبان و ادبیات فارسی، در گفت‌وگو با ایکنا از قزوین، ضمن اشاره به بازتاب فرهنگ عاشورایی در ادبیات فارسی، تصریح کرد: ادبیات عاشورایی را می‌توان به سه دوره قبل از صفویه، دوران صفویه و ادبیات معاصر تقسیم‌بندی کرد. در دوران قبل از صفویه می‌توان به کسایی مروزی که به پرچمدار ادبیات شیعه معروف است اشاره کرد. وی نخستین سوگنامه کربلا به زبان فارسی را سروده و در بخشی از آن یزیدیان را همچون دیوی دانسته که نظارت‌گر مویه حضرت زینب(س) هستند:

آن زینب غریوان اندر میان دیوان
آل زیاد و مروان نظّاره گشته عمداً
مؤمن چنین تمنی هرگز کند؟ نگو، نی!
چونین نکرد مانی، نه هیچ گبر و ترسا

رجب‌نواز اظهار کرد: همچنین در این دوره شاعران دیگری مثل ناصرخسرو قبادیانی و قطران تبریزی نیز در رثای امام حسین(ع) اشعار مختلفی سرودند؛ شاعران دیگری نیز هستند که علی‌رغم اینکه شیعه نیستند، اما به مدح و رثای حسینی می‌پردازند، برای مثال سنایی غزنوی می‌گوید:

سراسر جمله عالم پر حسین است
شهیدی چون حسین کربلا کو

وی بیان کرد: دوره دوم عصر صفویه است، در این دوره صفویان به‌ عنوان بزرگ‌ترین مبلغان مذهب شیعه روی کار می‌آیند. عصر صفویه را می‌توان عصر رواج و رونق ادبیات عاشورایی در قالب‌های شعری مانند ترکیب‌بند و ترجیع‌بند دانست. در این دوره شاعری که بسیار خودنمایی می‌کند محتشم کاشانی است که به پدر مرثیه‌سرایی در ایران معروف است. ترکیب‌بند محتشم به‌قدری در ادبیات معروف شده که هنوز هم مداحان در عزاداری‌های خود این شعر را می‌خوانند:

باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین
بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است

محتشم این شعر را ادامه می‌دهد تا به بیت پایانی می‌رسد:

خورشید آسمان و زمین نور مشرقین
پروردهٔ کنار رسول خدا حسین

رجب‌نواز تصریح کرد: دوره سوم که تحت عنوان ادبیات معاصر معروف است، در این دوره شاعرانی چون محمدعلی بهمنی، علیرضا قزوه، شهریار، سیدحسن حسینی و شاعران دیگر در اعتلای شعر عاشورایی نقش بسزایی دارند. ویژگی ادبیات عاشورایی در قرن معاصر این است که در ادبیات این دوره قیام عاشورا و هدف امام حسین(ع) در کربلا سرمشق و الگوی رزمندگان در جبهه‌های جنگ و دفاع از خاک کشور قرار می‌گیرد.

وی با اشاره به بازتاب قیام عاشورا در ادبیات سایر ملل، بیان کرد: کشورهای دیگر نیز با تأثیرپذیری از قیام امام حسین(ع) علیه استعمار و ظلم به‌پا خاستند و توانستند به استقلال سیاسی دست یابند، مشاهیر بزرگی مانند مهاتما گاندی، چارلز دیکنز، ادوارد براون با تمجید از قیام امام حسین(ع) نیز زبان به ستایش وی گشودند.

رجب‌نواز یادآور شد: گاندی که رهبر هندوستان علیه استعمار انگلیس است، می‌گوید اگر هندوستان در صدد پیروزی است باید قیام امام حسین(ع) را سر مشق خودش قرار دهد یا ادوارد براون که در ادبیات فارسی نام بسیار آشنایی است می‌گوید پاکی روح قیام امام حسین(ع) حتی برای غیرمسلمانان نیز غیرقابل‌ انکار است.

وی تصریح کرد: انتخاب بهترین شعر عاشورایی کمی سخت به نظر می‌رسد با این حال در حوزه ادب کلاسیک می‌شود به ترکیب‌بند محتشم کاشانی اشاره کرد، در حوزه ادب معاصر نیز می‌توان از اشعار شاعرانی مانند حسن حسینی، موسوی گرمارودی و علیرضا قزوه نام برد همچنین اشعاری که در تعزیه‌ها خوانده می‌شود دارای مفاهیم بسیار زیبایی هستند.

رجب‌نواز در پایان یادآور شد: در حوزه ادب منثور عاشورایی نویسندگان نیز همپای شاعران حوادث عاشورا را در آثار خود آوردند، با مطالعه کتاب‌شناسی عاشورا منابع زیادی در مورد عاشورا می‌شود پیدا کرد که در این زمینه به‌ عنوان نمونه می‌توان به دو کتاب «حماسه حسینی» از استاد مطهری که به‌ قصد زدودن تحریفات واقعه عاشورا نوشته شده است و کتاب «حسین وارث آدم» از دکتر شریعتی اشاره کرد، همچنین کتاب آیت‌الله جوادی آملی می‌تواند بسیار سودمند باشد.