ضرورت توجه به پرداخت‌های مالی واجب جهت برقراری عدالت اقتصادی

به گزارش ایکنا، معاونت فرهنگی و اجتماعی سازمان منطقه آزاد کیش با همکاری مرکز فعالیت‌های قرآنی کیش، سلسله جلسات آیات و اشارات را راه‌اندازی کرده است. در این سلسله جلسات، هر هفته یکی از آیات قرآن به بحث گذاشته می‌شود.

در دومین جلسه مجازی که شامگاه 23 شهریورماه از طریق لایو اینستاگرام مرکز فعالیت‌های قرآنی کیش صورت گرفت. حجت‌الاسلام والمسلمین حمید محمدی، دبیر شورای توسعه فرهنگ قرآنی به بیان نکات تدبری در رابطه با آیه 103 سوره مبارکه توبه پرداخت که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

«بسم‌الله الرحمن الرحیم»

«خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ از اموال آنان صدقه‏‌اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‌‌شان سازى و برايشان دعا كن، زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست».

این آیه در رمضان سال دوم هجرت در مدینه بر قلب نازنین پیامبر گرامی اسلام(ص) نازل شده است. این آیه معروف به آیه زکات است و خداوند با تعبیر «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً» رسما زکات را بر عموم مسلمانان واجب می‎‌کند.

بیشتر بخوانید:

• ازدواج نکردن از ترس معاش به معنای شک به رازقیت الهی است

در این آیه از زکات، تعبیر «صَدَقَةً» شده است. صدقه از صدق، به معنای راستی گرفته شده است. صدقه بیش از بیست معنا در شریعت مقدس دارد که تنها یکی از معانی آن مربوط به امورات و پرداخت مالی واجب یا مستحب است. البته در این آیه بر وجوب صدقه به معنای زکات رسمی واجب الهی تأکید شده است.

صدقه، در معانی فراوانی تعبیر شده است. «كُلُّ مَعروفٍ صَدَقَةٌ؛ هر کار خوبی صدقه است». اگر شخصی سنگی را از سر راه مؤمنان بردارد و آن‌ها بتوانند راحت عبور و مرور کنند، در روایت آمده است که این عمل، صدقه است. هر تعلیم خیری صدقه است، یعنی اگر فردی به کسی آموزش قرآن و یا نیازمندی‌های زندگی بدهد، عمل او صدقه است. «تَبَسُّمُكَ في وَجهِ أخيكَ صَدَقةٌ؛ لبخند زدن تو به روى برادرت صدقه است». هر امر به معروف و نهی از منکر از مصادیق، صدقه است و برکات عجیبی به زندگی می‌دهد. بنابر این صدقه مفهوم بسیار وسیعی دارد. البته در این آیه، منظور از صدقه همان پرداخت مالی از نوع واجب آن است.

امام باقر(ع) می‌فرمایند: «بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلى‏ خَمْسٍ‏: عَلَی الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ‏ وَ الْوِلَایَةِ؛ اسلام بر پنج چیز استوار و بنا شده است، نماز، زکات، حج، روزه و ولایت». اینجا ممکن است که این سؤال مطرح شود که زکات به چه کسانی و چه چیزهایی واجب می‌شود؟ زکات، به کسانی تعلق می‌گیرد که یک یا برخی از این 9 مقوله یعنی گندم، جو، شتر، گاو، گوسفند، خرما، کشمش، طلا و نقره را داشه باشد. هرکسی یکی از این اقلام را داشته باشد، طبق شرایطی که در رساله‌های عملیه آمده است، باید 10 درصد از آن را به عنوان زکات پرداخت کند.

خمس نیز به موارد زیادی تعلق می‌گیرد که یکی از آن‌ها مازاد درآمد سالیانه انسان است که باید یک پنجم یا بیست درصد آن را به عنوان خمس پرداخت کند. روزی پیامبر(ص) در مسجد به پنج نفر اشاره کردند که برخیزید و بروید و نماز نخوانید؛ چراکه شما زکات نمی‌پردازید و چون زکات پرداخت نمی‌کنید، حق نماز خواندن در مسجد را ندارید.

ذکر این نکته جالب است که معمولا در قرآن کریم نماز و زکات در کنار یکدیگر می‌آیند. یعنی در کنار ارتباط با خداوند که در صلاة متجلی است، زکات مطرح می‌شود که ارتباط با اقشار محروم و مستضعف است. بنا به فرمایش پیامبر اکرم(ص) که به آن پنج نفر اشاره کردند که از مسجد خارج شوند، کسی در بیت‌الله، شایسته گفت‌وگو با خدا است، که رابطه خود را با مردم به ویژه اقشار محروم به خوبی برقرار کرده و وظیفه خود در قبال ایشان را به درستی انجام می‌دهد.

به همین دلیل یکی از برکات زکات و خمس، فقرزدایی و برقراری عدالت اقتصادی است که مسئله بسیار مهم و حساسی است. خداوند متعال به برخی از افراد بنا به دلایلی امکانات بیشتری داده است و این افراد از منافع و اقتصاد بهتر و بیشتری هستند. همچنین، برعکس این قضیه نیز وجود دارد. برخی از افراد بنا به دلایلی از امکانات مادی برخوردار نبوده و دچار محدودیت‌های مالی هستند.

خداوند متعال برای اینکه اقشار توانمند مواظب اقشار مستضعف باشند، دو صندوق به نام‌های زکات و خمس قرار داده و مؤمنان را موظف کرده که بر اساس ضوابطی که ایجاد کرده، از اموال خود در آن صندوق‌ها ریخته تا این اموال تحت ضوابط حاکم شرع در بین مستضعفان تقسیم شده تا ایشان نیز زندگی خود را با آبرومندی، عزت و امیدواری دنبال کنند.

امام صادق(ع) می‌فرمایند: «خداوند عزوجل به اندازه نیاز فقرا در اموال اغنیا، سهمی قرار داده و اگر می‌دانست که این مقدار برای ایشان کافی نیست، قطعاً مقدار بیشتری برای ایشان واجب می‌کرد. نابسامانی وضع فقرا نه به دلیل سهم تعیین شده، بلکه یه این دلیل است که اغنیا سهم فقرا را نمی‌پردازند، چراکه اگر می‌پرداختند، فقرا نیز زندگی خوبی داشتند».

پس وجود فقر در جامعه، رفوزه شدن اغنیا در پرداخت واجب مال‌شان است. وقتی اغنیا در پرداخت مالی واجب، مردود می‌شوند، فقر در جامعه زیاد شده و فقرا دچار کاستی‌های جدی می‌شوند. حقیقتی به نام فقر و غنا در جهان موجود است، چراکه عالم ما عالم مادی و توانمندی‌ها و مناسبات و ارتباطات افراد نیز با هم متفاوت است و طبیعی است که عده‌ای بهره بیشتر و عده‌ای نیز بهره کمتری از جهان مادی می‌برند.

البته این امر خود نوعی آزمایش برای انسان است و افراد با فقر و غنا مورد آزمایش الهی قرار می‌گیرند و اینطور نیست که مردم تنها «آّمنّا» بگویند و رها شوند، بلکه بنا به فرمایش خداوند متعال مورد فتنه و آزمایش قرار خواهند گرفت که البته لازمه سربلندی در این آزمایش‌ها این است که اغنیا، واجبات مالی که خداوند متعال برای ایشان تعیین کرده را بپردازند. همچنین، به جز صدقات واجب، پرداخت‌ صدقات مستحب مانند نذر و ... نیز در اسلام وجود دارد که اقسام این پرداخت‌ها موجب رشد اقتصادی جامعه خواهد شد.

زکات و خمس به ویژه زکات یکی از عوامل تعدیل‌کننده ثروت در جامعه است. ممکن است، سؤال شود که زکات چه آثار اجتماعی، دنیوی و اخروی دارد؟ پیامبر اکرم(ص) پس از آنکه آیه 103 سوره مبارکه توبه نازل شد، به منادی فرمودند که در کوی و برزن ندا دهد «ایها المسلمون! زکوا اموالکم تقبل صلاتکم؛ ای مسلمانان، زکات اموال خود را بدهید تا نمازتان قبول شود». کسی که در پرداخت زکات خود بخل بورزد، نماز وی به او برگردانده شده و مورد قبول واقع نمی‌شود و به همین دلیل است که اغلب در قرآن، دستور به زکات در کنار دستور به نماز آمده است.

همچنین، زکات برخی آثار سلبی و رفع بلا نیز دارد. بسیاری از بلاها به خاطر پرداخت زکات از امت دفع می‌شود. همچنین، در فرمایشات معصومین(ع) آمده است که «قسم به خدایی که مخلوقات را آفریده و روزی ایشان را بین آن‌ها پراکنده ساخته، حقیقت این است که هیچ مالی در دریا و خشکی تلف نمی‌شود، مگر به دلیل درک زکاتش». یعنی یکی از دلایلی که بلاها به مردم و اموال ایشان وارد شده، ناشی از عدم پرداخت زکات است.

یکی از وظایف ما این است که بنیه مالی مردم را تقویت کنیم. مردم در معیشت خود حداقلی دارند که باید تأمین شود. البته این میزان باید مقداری بیشتر از حداقل نیاز باشد تا بتوانند بخشی از مستحبات خود را نیز ادا کنند. اغنیا نیز که از بهره‌مندی بیشتری برخوردار هستند، باید علاوه بر پرداخت واجب خود پرداخت مستحبی نیز داشته باشند.

پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اگر زکات پرداخت نشود، زمین از برکاتش باز داشته می‌شود». این بدان معنا است که اگر مسلمانان قصد دارند تا زندگی ایشان برکت پیدا کند، باید زکات دهند و اگر این کار را نکنند، برکت از مال ایشان خواهد رفت. برکت حالتی در مال است که در موارد خوب که به نفع آخرت و حتی رشد انسان‌ها در دنیا است، فعال می‌شود و بی‌برکتی نیز این است که این مال بنا به دلایل مختلف همچون بیماری و ... هدر رفته و کم‌خاصیت می‌شود.

مالی که زکات آن داده نشود، عمدتاً در راه باطل هزینه می‌شود. کسی که مال خود را در راه حق و اطاعات از خدا صرف نکند، دو برابر آن را در راه معصیت خدا هزینه می‌کند. روایت عجیبی وارد شده که مسلمانان را مورد خطاب قرار می‌دهد که «یا اموال خود را به اختیار خود در راه خدا هزینه کنید و یا آماده باشید تا آن را از روی اضطرار در مسیر شر هزینه کنید». برای مثال ممکن است فرزندی ناصالح نصیب این افراد شود که تمام اموالشان را در راه هرزگی و پلیدی هدر می‌دهند. این اموال همان مالی بود که قرار بود با آن مسجدی ساخته شود و یا در اختیار خانواده‌های مستضعف قرار گیرد.

همچنین، در روایات آمده است که عذابی دردناک در انتظار کسانی است که مانع زکات هستند. بنده‌ای نیست که زکات مالش را نپردازد و زکات وی در قیامت به صورت ماری آتشین بر گردن وی آویخته می‌شود و این کار آتشین شروع به گزیدن گوشت او می‌کند تا زمانی که خداوند متعال از کار حساب بندگان خود فارغ شود، یعنی این فرد سالیان سال درگیر این ماری خواهد بود که به خاطر منع زکات به گردنش آویخته شده است.

اینکه خداوند عزوجل در قرآن کریم می‌فرماید به زودی در قیامت آنچه در بخشیدنش بخل می‌ورزیدند همانند طوقی بر گردنشان می‌افکنند، دلالت بر همین امر دارد. طوقی که به گردن جهنمیان می‌افتد، همان مار آتشینی است که دلیل آن منع زکات و پرداخت واجب مالی است.

اگر کسی سال خمسی ندارد، زودتر برای خود تعیین کند و اگر کسی اموالی دارد که به آن‌ها زکات تعلق می‌گیرد، باید زکات آن را بپردازد. امروز جامعه ما دچار بی‌برکتی عجیبی ناشی از عدم پرداخت زکات شده است. خمس را نیز باید همان زمانی که درآمد داریم، بپردازیم. حتی اگر تاکنون خمس و زکات خود را نداده است، می‌تواند به دفاتر مراجع مراجعه کرده و طبق فرمولی که به آن‌ها ارائه می‌شود، واجب مالی خود را پرداخت کند که کاری سهل و ساده است.

کسانی که واجب مالی خود را پرداخت کرده و این کار را برای ایجاد عدالت اقتصادی و رفاه اقشار آسیب‌پذیر انجام می‌دهند، مشمول برکات دنیوی و اخروی فراوانی خواهند شد. در روایات آمده است که هر کسی که زکات خود را بپردازد، خداوند متعال در برابر هر دانه گندم یا جو و هر میزانی از زکات خود که پرداخت می‌کند، قصری از طلا و نقره را در بهشت به او عطا می‌کند.

مالی نیست که فردی زکات و خمس آن را پرداخت کند و خداوند متعال چند برابر آن را به او عطا نکند. البته این پرداخت مالی باید با رضایت خاطر و بدون هیچ چشمداشتی انجام شود. ما باید در مسیر اجرای تمام واجبات، تلاش کنیم. پرداخت خمس و زکات مانند نماز و روزه جزء عبادات است، یعنی باید در پرداخت آن قصد قربت کنیم.

باید در تعاملات اقتصادی جامعه اسلامی، ارتباط خود را با اقشار مستضعف و محروم از طریق پرداخت واجب مالی استوار و برقرار کنیم که اگر این کار را انجام دهیم، یقیناً خداوند متعال، جایگاه شایسته‌ای را هم در دنیا و هم در آخرت نصیب ما خواهد کرد.

خداوند عزوجل به رسول اکرم(ص) می‌فرماید که هنگامی که زکات را از مؤمنین دریافت می‌کنی، به ایشان درود فرستاده و در حقشان دعا کن؛ چراکه این درود و دعا باعث آرامش قلبی ایشان خواهد شد. مردم معمولاً در این فکر هستند که عملیات اقتصادی مالی ابعاد روحی و معنی ندارد، در حالی که اینطور نیست و تعالی روحی و معنوی می‌تواند در فعالیت‌های اقتصادی شکل گیرد. این نیست که تنها نماز، موجب تعالی انسان شود، بلکه مواردی همچون پرداخت زکات و ... نیز موجبات این تعالی را فراهم می‌کند.