نگرش دختران نوجوان به دفاع مقدس / هشدارهایی که نباید نادیده بگیریم

به گزارش ایکنا، فاطمه نعمتی، پژوهشگر حوزه زن و خانواده در یادداشتی به موضوع نگرش دختران نوجوان به دفاع مقدس پرداخته است که متن آن به شرح زیر است:

فرهنگ دفاع مقدس، ایثار و شهادت از جمله مواردی است که می‌تواند جهت‌دهی زندگی دختران نوجوان را بهبود ببخشد. بالاخص از جهت همسان‌سازی هویتی، زنان فعال در دوران دفاع مقدس، قابلیت تبدیل شدن به الگو برای دختران نوجوان را به عنوان حاملان فرهنگ اصیل ایرانی اسلامی خواهند داشت. این مسئله نیازمند آشنایی نوجوانان با این افراد از جهات گوناگون و به طرق مختلف است. ضرورت بررسی نگرش دختران دانش‌آموز به زنان فعال در دفاع مقدس ما را برآن‌ داشت تا در تحقیقی این موضوع را بررسی کنیم.

مطالعه میدانی صورت گرفته به بررسی جایگاه «زنان دفاع مقدس در منظر دانش‌آموزان دختر» شهر تهران می‌پردازد که به دلیل بیماری کووید19، پرسشنامه آن به‌صورت الکترونیکی طراحی و از طریق ارتباط با معلمان، به دست دانش‌آموزان رسید.

آمار توصیفی

بر اساس پراکندگی مناطق تحصیلی، وضعیت پاسخگویان به شرح زیر در این پژوهش شرکت کرده‌اند:

بیشتر شرکت‌کنندگان در این مطالعه، دانش‌آموزان پایه دهم هستند.

توزیع دانش‌آموزان بر اساس نوع مدرسه به شرح زیر است.

از دانش‌آموزان خواسته شد تا مشخص کنند هر یک از منابع زیر چه میزان در کسب اطلاعات آنان درباره دوران دفاع مقدس مؤثر بوده است.

طبق نتایج به‌دست آمده، بیشترین سهم شناخت دانش‌آموزان مورد مطالعه در حوزه دفاع مقدس، از فیلم‌های سینمایی به‌دست آمده و کمترین تأثیر را کانون‌ها و مساجد داشته‌اند. به‌نظر می‌رسد سریال‌های تلویزیون و مدارس در یک توانمندی میانی از ارائه اطلاعات درباره دوران دفاع مقدس قرار گرفته‌اند که نشان می‌دهد نیازمند برنامه‌ریزی برای افزایش حوزه تأثیرگذاری در این موضوع است.

اگر این نتایج را در کنار پرسش دیگری بگذاریم که از دانش‌آموزان خواسته بود فیلم‌های سینمایی مرتبط با موضوع زنان دفاع مقدس را که دیده‌اند، نام ببرند، به نتیجه جالبی می‌رسیم. در پرسش مذکور، فیلم «شیار 143» با 77 درصد و فیلم «ویلایی‌ها» با 46 درصد بیشترین سهم بازدید را به خود اختصاص داده‌اند. این دو فیلم علاوه بر داشتن تبلیغات تلویزیونی در زمان اکران، چند بار از رسانه ملی به نمایش درآمده‌اند. این نتیجه در کنار سهم تأثیرگذاری سینما در افزایش اطلاعات دختران نوجوان، نشان می‌دهد بینندگان تلویزیون به عنوان مهم‌ترین فرم رسانه همگانی، به دنبال چه نوع محتوایی هستند و محتواها در قالب فیلم‌های سینمایی نسبت به سریال و مستند می‌تواند بستر خوبی برای انتقال اطلاعات و ارزش‌های دوران دفاع مقدس باشد.

دانش‌آموزان در پاسخ به سؤالی پیرامون میزان آشنایی با فعالیت‌های زنان در دوران دفاع مقدس، ۵۴.۵۰% درصد میزان اطلاعات خود در این حوزه را کم ارزیابی کرده‌اند. به‌صورت جزیی، آشنایی آنان با زنان عکاس در دوران دفاع مقدس، ۹.۱۰%، آشنایی با زنان پزشک و پرستار ۱۸.۲۰% و اطلاع از فعالیت زنان در خطوط اصلی جبهه ۴۷.۷۰% بوده است. تنها در میزان آشنایی با اسارت زنان در دوران دفاع مقدس، میزان آشنایی دانش‌آموزان ۶۳.۶۰% قابل توجه بود. برای فهم این درصد از دانش‌آموزان خواسته شده بود تا زنانی را که می‌شناسند، نام ببرند. 41 درصد دانش‌آموزان توانسته‌اند اسم افرادی را که می‌شناختند، بیان کنند که از این میزان، 67 درصد پاسخ‌دهندگان نام «معصومه آباد» را ذکر کرده‌اند.

کتب پرمخاطب دفاع مقدس

همچنین از دانش‌آموزان خواسته شده بود تا کتبی را که در حوزه دفاع مقدس مطالعه کرده‌اند، نام ببرند. از میان 52 درصد از کسانی که به این پرسش پاسخ داده‌اند، 43 درصد کتاب «من زنده‌ام»، 20 درصد کتاب «دا» و 16 درصد کتاب «دختر شینا» را نام برده‌اند. ترکیب سه سؤال فوق نشان می‌دهد که کتاب‌ها توانسته‌اند در میزان آشنایی دختران نوجوان با یکی از حوزه‌های فعالیت زنان در دوران دفاع مقدس، یعنی مسئله اسارت، اثر مهمی داشته باشند. این دانش‌آموزان نحوه آشنایی با کتب فوق را مدرسه و تبلیغات تلویزیونی عنوان کرده‌اند که این مسئله نشان می‌دهد تولید محتوای متقن، برای رسیدن به دست مخاطب نیازمند راه‌هایی است که تأثیرگذاری مناسبی بر افراد دارد.

در بخش دیگری از افراد خواسته شده بود تا نام چند شهید دفاع مقدس را نام ببرند. 93 درصد به این سؤال پاسخ داده‌اند و تمامی افراد نام‌برده‌شده از مردان شهید بودند. شهیدان همت، چمران و ابراهیم هادی بیشترین میزان نام‌بری را داشتند. این درحالی است که تنها 41 درصد پاسخ‌دهندگان به سوالی مشابه پیرامون زنان دفاع مقدس پاسخ داده‌اند. فاصله 52 درصدی میزان آشنایی دانش‌آموزان دختر با مردان و زنان فعال در جنگ تحمیلی نشان می‌دهد که در مجموع، محصولات فرهنگی حوزه دفاع مقدس یا متناسب با دختران نوجوان تولید نشده و یا به قدر کافی تبلیغ و در دسترس نبوده است.

برای روشن شدن موضوع، جدول زیر بسیار نکات جالبی را نشان می‌دهد:

پاسخ‌ها نشان می‌دهد در حالی که دختران نوجوان، استفاده بیشتری از کتب و فیلم‌های مرتبط با مردان دفاع مقدس داشته‌اند، اما 56 درصد به زندگی‌نامه زنان دفاع مقدس بیشتر علاقه دارند، 55 درصد علاقه‌مند به انتخاب الگو از میان آن‌ها هستند و 59 درصد معتقدند که زنان دفاع مقدس می‌توانند به عنوان قهرمان مورد توجه قرار گیرند. همچنین 91 درصد پاسخ‌دهندگان با گویه «به‌نظر من زنان نمی‌توانند نقش فعالی در جنگ داشته باشند» مخالف بودند.

رویکرد دختران نوجوان به جنگ و دفاع مقدس

در بخش سنجش، رویکرد کلی دختران نوجوان به مسئله دفاع مقدس و جنگ، از سوالات طیفی استفاده شد و مجموعه 12 جمله مورد استفاده قرار گرفت تا پاسخ‌دهندگان میزان موافقت خود را با آن‌ها اعلام کنند. این جملات شامل موارد زیر هستند:

اگر ایران درگیر جنگ شود، دوست دارم در آن شرکت کنم.

همسران و فرزندان شهدا به جایگاه خود افتخار می‌کنند.

 دوست دارم درباره زندگی شهدا بیشتر بدانم.

اگر لازم باشد، دوست دارم مستقیماً به عنوان رزمنده بجنگم.

ترجیح می‌دهم در بخش پشتیبانی جنگ، به عنوان پرستار یا سایر فعالیتهای خدماتی شرکت کنم.

برنامه‌های ساخته شده درباره شهدا را می‌بینم.

علی‌رغم سختی‌های زندگی، حاضرم همسر یا فرزند شهید باشم.

برای من رسیدن به جایگاه همسران و فرزندان شهدا، آرزو است.

به‌نظر من شهدا می‌توانند الگوی زندگی افراد باشند.

من دوست دارم تا از میان شهدا، کسی را به عنوان الگو انتخاب کنم.

پدر، برادر، همسر و یا پسرم را برای شرکت در جنگ تشویق خواهم کرد.

شهادت و شهدا جزء علایق شخصی من هستند.

در مجموع نتایج به‌دست آمده، 63 درصد پاسخ‌دهندگان رویکرد مثبتی به دفاع مقدس و جنگ دارند. این درحالی است که 80 درصد پاسخ‌دهندگان از وقوع احتمالی جنگ در آینده بیم دارند و 70 درصد معتقدند «موقعیت همسران و فرزندان شهدا برای بسیاری از زنان ترسناک است». با این وجود 54 درصد دختران پاسخ‌دهنده، معتقدند در صورت وقوع جنگ، نوجوانان و جوانان در آن شرکت خواهند کرد. میزان درصد نزدیک به‌هم در این سؤال بین موافقان و مخالفان، نشان می‌دهد که درونی‌سازی ارزش‌های دفاع مقدس بر مبنای ارزشمندبودن نفس شرکت در جنگ به عنوان حفظ و حراست از میهن باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد و اندکی اهمال در این زمینه می‌تواند مخالفان را فزونی بخشد.

یکی از نکات مهم در میان پاسخ‌ها، نگاه دانش‌آموزان به دنبال‌کردن مطالب مرتبط با شهدا در فضای مجازی است. موافقان و مخالفان گویه «در فضای مجازی، صفحات مربوط به شهدا را دنبال نمی‌کنم»، دقیقاً 50 درصد و مساوی هستند. این نشان می‌دهد علی‌رغم رویکرد مثبت به دفاع مقدس، فضای مجازی بستری جذاب برای دانش‌آموزان در خصوص آشنایی با حوزه‌های دفاع مقدس نبوده و از این‌رو، فعالیت در این فضا حتی ممکن است تأثیر مخرب بر نگاه مثبت اولیه نیز داشته باشد. دست یافتن به جزییات بیشتری در این حوزه خود می‌تواند موضوع پژوهشی مجزا باشد تا مشخص کند دلیل عدم تمایل دانش آموزان دختر به این امر چیست. در مقابل 70 درصد پاسخ‌دهندگان ابراز کرده‌اند که به پیگیری برنامه‌های مرتبط با شهدا از تلویزیون علاقه دارند و حدود 80 درصد نیز دوران هشت سال دفاع مقدس جالب و جذاب می‌دانند و علاقه به کسب اطلاعات پیرامون آن و زندگی‌نامه رزمندگان و شهدا دارند.

جمع‌بندی

نتایج این پژوهش نشان داد متولدین دهه هشتاد که هم‌اکنون در دوران نوجوانی به‌سر می‌برند، رویکرد مثبتی به مسئله دفاع مقدس دارند و علی‌رغم آشنایی کم با محصولات فرهنگی موجود در خصوص زنان دوران دفاع مقدس، تمایل دارند تا زندگی‌نامه آن‌ها را مطالعه کرده و از آنان سرمشق گیرند. علی‌‍رغم آن‌که فضای مجازی و بالاخص شبکه‌های اجتماعی ظرفیت محتوایی خود را برای دورکردن نوجوانان از ارزش‌های اصیل اسلامی ایرانی به کار گرفته‌اند، حداقل نیمی از آن‌ها در همین فضا، به دنبال کسب اطلاعات پیرامون شهدا بوده و به محتوای مرتبط با دفاع مقدس علاقه دارند.

در پایان باید به این نکته اشاره کرد که آمارهای حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد در برخی از بخش‌های مرتبط با علاقه دختران نوجوان به دفاع مقدس، وضعیت در مرحله هشدار قرار دارد و چنان‌چه محصولات فرهنگی مناسبی در این حوزه و بالاخص جایگاه زنان در دفاع مقدس تولید یا به دست مخاطب هدف نرسد، در آینده‌ای نزدیک علاقه‌های موجود در میان نوجوانان فروخواهد نشست و دیگر نمی‌توان آثار زیان‌بار انتخاب الگو از میان زنانی که با فرهنگ اسلامی ایرانی تشابهی ندارند را جبران کرد.

منابع

1. رمضانی، علی (1382) تأثیر آموزش مسئولیت‌پذیری به شیوه گلاسر بر کاهش بحران هویت دانش‌آموزان متوسطه شهر اصفهان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اصفهان.
2. سبحانی‌نژاد، مهدی و همکاران (1393) تبیین عوامل مفهومی فرهنگ ایثار و شهادت و تحلیل جایگاه آن در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش ایران، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال بیست و دوم، دوره جدید، شماره 25.
3. شهرکی‌پور، حسن (1392) بررسی محتوای کتب درسی دوره راهنمایی تحصیلی در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت. فصلنامه پژوهش در برنامه ریزی درسی . دوره 10.
4. کلانتری، عبدالحسین و همکاران (1388) هویت دینی و جوانان، فصلنامه تحقیقات فرهنگی. دوره دوم، شماره 6.