اقتصاد اسلامی نشئت گرفته از پیوند دین و عقلانیت است

محمدزمان رستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره امکان یا عدم امکان تحقق و اجرای اقتصاد اسلامی پرداخت و گفت: این موضوعی بسیار مفصل است اما به عنوان الفبای بحث می‌توان گفت نظام اقتصاد اسلامی، جزئی از نظام اسلامی است. اسلام یک مکتب و نظام محسوب می‌شود. هر نظام یک سازمان اجتماعی بسیار پیچیده است که خود نظام‌های فراوانی دارد که با هم در ارتباط هستند و یک هدف دارند و به سوی آن حرکت می‌کنند. اجزای نظام اسلامی نیز شامل نظام اقتصادی، حقوقی، تربیتی، عبادی و عرفانی است.

ابتنای اجزای نظام اسلامی بر وحی و عقل بشری

وی افزود: نظام اقتصادی نیز دارای اجزای بسیاری همانند پول، بانک، کشاورزی، مالیات، بیمه، گمرک و... است بنابراین نظام اقتصادی اسلامی با دیگر نظام‌های حقوقی و تربیتی مرتبط است و زیرمجموعه‌های این نظام در ارتباط با یکدیگر هستند. اما نظام اسلامی که تمام اجزای آن از جمله نظام اقتصادی می‌باشد هم مبتنی بر عقل بشر و وحی است. وحی در جایی کار می‌کند که عقل بشر توان درک آن را ندارد. وحی سخنی می‌گوید که عقل نمی‌تواند درک کند اما عقلا باید تابع آن باشند.

این کارشناس مسائل اقتصادی یادآور شد: اینگونه نیست که عقل سخن وحی را درک کند اما باید آن را بپذیرد مثلا وحی از برزخ و قیامت سخن می‌‌گوید اما عقل بشر نمی‌تواند آن را درک کند ولی باید آن را بپذیرد. نظام اقتصادی که یکی از نظامات اسلام است بر عقل و تجربه بشری متکی است و تمام عقود را عرف مردم در طی زمان و براساس شرایط زمان و مکان وضع می‌کنند و هیچ کدام از عقود را دین نیاورده است.

عضو هیئت‌ علمی دانشگاه قم ادامه داد: هیچ کدام از نهادهای اقتصادی را نیز دین نیاورده است بلکه کار دین این است که عقل کارآمد را تأیید و از کارهای غیرعقلایی و فاقد بهره‌وری و سوءاستفاده بازمی‌دارد مثلاً دین انسان را از رباخواری، سفته‌بازی و واسطه‌گری بازمی‌دارد. دین در حوزه اقتصاد فرمایشاتی دارد که به عقل نمی‌رسد و چه بسا عقلا نتوانند آن را درک کنند. مثلا دین می‌فرماید ربا باعث کاهش برکت است. این نکته‌ را وحی بیان می‌کند اما هرگز به عقل به نمی‌رسد.

رستمی بیان کرد: دین معتقد است سود کم موجب افزایش برکت است. این نیز به عقل بشر نمی‌رسد. عقل می‌گوید در هر معامله، سود را حداکثر کن اما وحی می‌گوید اختراع و اکتشاف و کارایی را تا می‌توانید حداکثر کنید. دین می‌‌گوید کسی‌که در راه خدا انفاق کند مالش هفتصد برابر می‌شود. عقل بشر نمی‌تواند این موضوع را درک کند. فرض کنید جامعه‌ای دائماً در حال انفاق باشد. این جامعه رشد گزافی خواهد یافت. گاهی اوقات ممکن است عقل عقلا این را به سخره بگیرد.

وی افزود: بنابراین بسیاری از امور هستند که در حوزه اقتصاد اسلامی از سوی وحی ابلاغ می‌شوند اما عقل بشر آن را در نمی‌یابد اما دین رفتار عقلانی را می پذیرد و بر تجربه بشر تأکید دارد. پیامبر(ص) می‌فرمایند علم را حتی اگر در چین یعنی دورترین نقطه زمین باشد یاد بگیرید. امروزه شاهد تجربه‌های گرانقدر بشری در حوزه اقتصاد هستیم که دین بر یادگیری آنها تأکید دارد؛ از جمله انقلاب صنعتی که یک تجربه گرانسنگ بود که موهبت‌های زیای را در پی داشت و نمود آن را در هر جای جامعه مشاهده می‌کنیم و دین هم می‌گوید باید از این تجربه‌ها استفاده کنید.

ای کاش در بانکداری از تجربیات غرب استفاده می‌کردیم

این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: کسانی‌که به نام دین کشور را از این تجربه‌ها محروم ‌کنند خلاف تأکیدات دین عمل می‌کنند. زمانی تورم آلمان چند هزار درصد بود اما توانستند آن را به صفر برسانند بنابراین بر اساس اصول اقتصاد اسلامی بر ما واجب است از این تجربیات استفاده کنیم. زمانی در غرب سفته بازی در سکه و زمین شکل گرفت اما توانستند آن را مهار کنند. تجربه دیگر مالیات بر عایدی سرمایه است که از صد سال پیش شکل گرفته اما در کشور ما هنوز به مرحله عمل نرسیده است.

وی اظهار کرد: ای کاش در بانکداری نیز از تجربیات غربی استفاده و نرخ سود را به دو درصد می‌رساندیم سپس در صدد حذف مشکلات آن بر می‌آمدیم. هرگز نباید در اقتصاد، کاری را به نام دین از صفر شروع کنیم بلکه باید تجربیات دیگران را بگیریم و از آن نقطه شروع کنیم. وقتی اقتصاد تحت لوای دین قرار می‌گیرد، اولا از تجربیات بشری بهتر استفاده و ثانیاً از سوء استفاده‌ها دوری خواهد شد. هیچ نهادی همانند دین نمی‌تواند با این سوء استفاده‌ها و مفاسد مبارزه کند. از سوی دیگر دین بیش از عقل در مبارزه با شیطان توانمند است.

رستمی گفت: مُسلم است نظام اقتصادی که دین ایجاد می‌کند با نظامی که عقل ایجاد می‌کند کاملاً متفاوت است اما زمانی ‌که عقل به درستی کار می‌کند و به قله‌ها دست می‌یابد اگر وحی وارد شود حرکت اقتصادی را سریع‌تر خواهد کرد. این دین است که بیش از عقل به نظم و مواسات و دوری از اسراف تأکید می‌کند. عقل بشر مسئله مطلوبیت اقتصادی را به خوبی تبیین کرده اما دین نیز آن را به مراتب بهتر تبیین کرده است.

عضو هیئت ‌علمی دانشگاه قم در پایان اظهار کرد: دین می‌تواند اقتصادی را شکل دهد که یک گرسنه را به خود نبیند و اسراف وجود نداشته باشد. دین به عقل بشر تکامل می‌دهد اما چون دین، عقل را از افکار بیهوده باز می‌دارد به آن تکامل سریع‌تر می‌بخشد. اگر بشر در کنار عقل از دین نیز اطاعت می‌‌کرد اکنون می‌توانستیم برخی از ظواهر ظهور را تبیین کنیم. بنابراین اقتصاد اسلامی مبتنی بر عقل و تجربیات بشری است ولی وقتی آموزه‌های دین وارد می‌شود هم عقل را کامل می‌کند.