«عیون اخبارالرضا(ع)»؛ سرشار از مضامین پایه برای نظریه‌پردازی سیاسی

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا بهروزی‌لک، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شامگاه دوشنبه، 20 مهرماه، در نشست ششم سوگواره علمی فرهنگی امام رضا(ع) که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار می‌شود، گفت: در طول قرون متمادی بعد از نزول قرآن در بحث تفسیر، مبانی و روش‌های تفسیری مناسبی برای برداشت از قرآن کریم ایجاد شده که تفسیر موضوعی یکی از این روش‌هاست و  باید درباره روایات هم از این تجارب و روش‌ها بهره ببریم.

وی با تأکید بر برداشت موضوعی از روایات برای استخراج نظریات کاربردی روز براساس معارف اهل بیت(ع)، تصریح کرد: تحلیل مضامین روایات فرصتی را فراهم می‌کند تا ایده‌ها و موضوعات مختلف احادیث را تبویب و در قالب یک نظام موضوعی عرضه و گاه از احادیث در قالب داده‌های اولیه، نظریه‌پردازی کنیم.

تحلیل و تفسیر موضوعی منابع حدیثی

بهروزی‌لک اظهار کرد: البته اقدامات پراکنده‌ای در این عرصه در حال انجام است؛ از جمله اینکه یکی از دانشجویان دانشگاه باقرالعلوم(ع) نظریه دولت در احادیث را در قالب پایان‌نامه انجام داده است؛ در مجموع می‌توانیم براساس کتب اربعه حدیثی تلاش کنیم تا نظریه‌ای مبتنی بر علوم آل محمد(ص) استخراج و عرضه شود و شبیه این کار را درباره کتاب عیون اخبار الرضا(ع) هم می‌توان انجام داد؛ یعنی شبکه معنایی موضوعی را شناسایی و تحلیل کنیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه برای استخراج نظریه سیاسی از کتاب عیون باید مضامین پایه کتاب تحلیل مضمونی شوند و مبادرت به شناسایی شبکه و قلب معانی آن در حوزه سیاست کنیم، افزود: در ابواب مختلف کتاب عیون در مورد مقام و جایگاه امامت چند روایت بیان شده است از جمله در باب 37، امام هنگام خروج از نیشابور، حدیث مشهور سلسلة‌الذهب را قرائت فرمودند و امامت را شرط ورود به دایره توحید برشمردند. همچنین در  باب 40 در زمینه پذیرش ولایتعهدی و تبعات و پیامدهای آن را بررسی و به پرسش‌ها و شبهات پاسخ دادند؛ در باب 46 هم در مورد ادله امامت از حضرت پرسیده شد و امام اطلاع از غیب را به عنوان مهم‌ترین ویژگی برشمردند.

بهروزی‌لک با اشاره به مضامین پایه که مقدمه تأمین قواعد سیاسی در عیون است، تصریح کرد: از جمله این مضامین در باب چهارم کتاب است که در آن به نقل از امام صادق(ع)، توصیفاتی درباره حضرت رضا(ع) بیان شده است؛ آن حضرت فرمود که خداوند به واسطه این وجود مبارک (امام رضا) از اختلافات و خونریزی جلوگیری کرده و شکاف و درگیری‌ها را از بین می‌برد؛ امام صادق(ع) خبر از امامی می‌دهد که به دنیا می‌آید و با خود این برکات را دارد؛ همچنین جابر از مسند فاطمه، اسامی ائمه(ع) از جمله امام رضا(ع) را آورده که مؤید روایت عیون است.

دین بدون امامت ناقص است

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه در باب بیستم هم چند مضمون پایه وجود دارد، افزود: امام رضا(ع) در این باب، تعبیر فرمودند که امامت، تمام‌کننده و  کامل‌کننده دین اسلام است و به آیه اکمال دین اشاره فرمودند؛ یعنی اگر کسی اعتقاد به امامت نداشته باشد و دین ناقص داشته باشد، ایمان نیاورده و در این باب همچنین به آگاهی مردم از نقش و جایگاه امامت اشاره و توصیفاتی از امامت را مطرح کرده است.

وی اضافه کرد: مضمون پایه دیگر در این باب اشاره به امامت حضرت ابراهیم(ع) است؛ مضمون دیگر آن است که امامت ارث پیامبر(ص) و امام علی(ع) و سایر ائمه(ع) دانسته شده یا امامت زمام دین، نظم، صلاح و عز مسلمین برشمرده شده یا امامت نتیجه والای اسلام و امام امین خدا و داعی به اوست. همچنین از دیگر مضامین پایه آن است که کسی که در غیر اهل بیت(ع) دنبال امام باشد دچار گمراهی و ضلالت است و یا مردم امر خدا و رسول را بعد از پیامبر(ص) کنار گذاشتند و دچار گمراهی و ضلالت شدند.

بهروزی‌ لک بیان کرد: در باب 40 هم مضامین پایه‌ای وجود دارد. از جمله اینکه امام به خاطر خطر جانی و شرایط خاص، ولایتعهدی را پذیرفتند؛ امام فرمودند که وقتی امر بین قبول ولایتعهدی و کشته شدن دائر شد، آن را بر قتل نفس پذیرفتم. همچنین بحث الهی بودن خلافت هم از دیگر مضامین سیاسی کتاب عیون است؛ براساس این کتاب، وقتی مأمون پیشنهاد واگذاری حکومت را به امام داشت، امام به الهی بودن و غیرقابل واگذاری بودن جایگاه امامت اشاره کرد؛ امام به مأمون فرمود که اگر خدا حق حکومت را به تو داده است، حق واگذاری آن را نداری و اگر این جایگاه برای تو نیست حق گرفتن و واگذاری آن را نداری.

وی افزود: در تعبیری دیگر، بحث اعتراف مأمون به حق امامت اهل بیت(ع) مطرح است؛ همچنین پذیرش مشروط ولایتعهدی هم از دیگر مضامین است؛ امام(ع) فرمودند که ولایتعهدی را می‌پذیرم، ولی امر و نهی نمی‌کنم و در داوری و عزل و نصب دخالت نمی‌کنم، همچنین امام، شرط برگزاری نماز را اقامه به روش پیامبر(ص) و امام علی(ع) دانست که مأمون مجبور شد، نماز را تعطیل کند؛ یا در روایت دیگری نقل است که فردی درباره وضعیت یکی از بلا ظاهراً کابل شکایتی نزد مأمون آورد و امام تأکید کردند که چرا مأمون به احوال بلاد از جمله این شهر بی‌تفاوت است؛ یعنی حاکم نباید به قلمرو حکومت بی‌تفاوت باشد ولو اینکه حاکم غاصبی باشد.

ادله امامت

وی با بیان اینکه عدم زیاده‌خواهی نزدیکان و خویشان از دیگر مضامین سیاسی این کتاب است، تصریح کرد: امام به فردی از اصحابش فرمود که اگر من ولایتعهدی را بپذیریم نفقه تو همان است که امروز خواهد بود و ذره‌ای به خاطر آنکه تو به من نزدیک هستی بر آن اضافه نخواهد شد. همچنین مضمون پایه دیگر در عیون آن است که تأکید شده امام(ع) قبل از امام بودن، عبد خداست؛ امام رضا(ع) صفت غلو را که در برخی دوره‌ها رایج بوده رد می‌کند؛ امام رضا(ع) از پیامبر(ع) نقل فرمود که مرا  از آنچه حق و حد من است، بالاتر نبرید؛ زیرا خدا قبل از آنکه مرا رسول قرار دهد عبد قرار داده است. در باب دیگری دلیل امامت برای ائمه(ع) را مورد توجه قرار داده؛ امام(ع) فرموده که علم و دانش و مستجاب بودن دعا و خبر از غیب ادله امامت یک امام است.

استاد علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع) اضافه کرد: یکی از مسائلی که از عیون می‌توانیم برای  جامعه امروز هم شناسایی کنیم، تفاوت میان نظام سیاسی امام رضا(ع) و دموکراسی غربی است؛ در دموکراسی غربی مردم بدون شناخت شاخص‌ها و صرفاً براساس خواسته‌های حزبی و شناخت ناقص، در امر سیاست ورود می‌کنند؛ تمایز اصلی در بحث امامت پاسخ به این پرسش است که آیا مردم حق انتخاب امام را دارند؟ از لسان امام رضا(ع) تأکید شده که حکومت مطلوب، حکومتی است که خدا در امر امام قرار داده است و به همین دلیل حضرت ابراهیم بعد از نبوت و خلیلِ خدا بودن به مقام امامت رسید.

تبیین نظریه امامت در کتاب عیون

بهروزی لک با تأکید بر اینکه مضمون کلیدی، اصلی و فراگیر که همه مباحث سیاسی مطرح شده در عیون را تحت پوشش قرار می‌دهد، بحث امامت است، اظهار کرد: بعد از خلافت عباسیان در  دوره امام صادق(ع) فضای موقتی برای شیعیان فراهم شد، اما بعد از آن مجدداً جو اختناق و سخت‌گیری آغاز شد، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) دچار محدودیت‌های زیادی شدند؛ در دوره غیبت امام(ع) این خفقان بیشتر شد تا اینکه ظهور آل بویه نیمه جانی به شیعه داد. گرچه آنها زیدیانی بودند که با آرمان زیدی بر حکومت مسلط شدند، ولی همین دوره فرصتی به صدوق داد تا عیون را برای تبیین نظریه امامت بنویسد.

وی تصریح کرد: صدوق در واقع ایدئولوژی سیاسی امامت را برای جامعه آن روز شیعی ولو زیدی ارائه داد؛ آل بویه چون قدرت تحلیل و نظریه‌پردازی نداشتند، به همین دلیل دنبال نظریه‌پردازانی برای حکومتشان بودند و صدوق در این کتاب این کار را انجام داد.