نظام وقف در جهان اسلام از مدرنیته عقب افتاده است

به گزارش ایکنا، یونس نوربخش، دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس کرسی یونسکو در سلامت اجتماعی و توسعه، امروز 27 مهرماه در نشست «سلامت اجتماعی و آینده آن در جهان اسلام» در دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، گفت: کنفرانس وحدت اسلامی امسال اولین بار با موضوع کرونا و راه‌کارهای جهان اسلام برگزار شد که نشان می‌دهد وارد پارادایم جدید و جالبی شده است، چون پیش از این به مجموعه‌ای از موضوعات تکراری و سیاسی می‌پرداخت.

وی با بیان اینکه سؤال این است که دارایی‌های عمومی جهان اسلام چقدر در مسیر خیر عمومی به کار گرفته شده است؟ افزود: در فرهنگ دینی ما به نوع‌دوستی و یاریگری توجه زیادی شده است؛ وقف به عنوان نهاد مدنی، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی از راه‌های انجام خیر ماندگار و عمومی و به تعبیری صدقه جاریه است و باید در راستای خیرعمومی در جهان اسلام به کار گرفته شود.

نوربخش تصریح کرد: اگر منابع وقف در جهت سلامت و خیر عمومی به کار گرفته شود، می‌تواند در ارتقای شاخص‌های جامعه بسیار مؤثر باشد، اما اینکه امروز این کار انجام شده یا نه قابل بحث است. اولین تأثیر وقف آن است که موجب ارتقای سلامت روانی فرد و جامعه می‌شود و نیک‌اندیشی و مشارکت اجتماعی را تقویت می‌کند.

حوزه‌های مصارف وقف

وی اضافه کرد: وقف در جهان اسلام عمدتاً در سه حوزه مصرف شده است؛ اول حوزه دین مانند تأسیس مساجد و نهادهای دینی؛ دوم، ارتقای آموزش عمومی مانند ایجاد مدارس، مکتب‌خانه‌ها، مراکز آموزشی و ... و سوم، رسیدگی به فقرا و نیازمندان و تا حدی سلامت مانند ساخت بیمارستان و... .

نوربخش تصریح کرد: نظام وقف اسلامی همچنان سنتی باقی مانده و کارآمدی خود را از دست داده و از تحولات مدرن عقب افتاده است؛ در اروپا و آمریکا بسیاری از دانشگاه‌ها و پارک‌ها وقفی است و جالب اینکه آنها با تأخیر 500 ساله این نظام را از اسلام گرفتند. نظام وقف تحول زیادی در راستای مدرنیزاسیون پیدا کرده است، اما در جهان اسلام این وضع برعکس است.

انعطاف نداشتن نظام وقف

رئیس کرسی یونسکو در سلامت اجتماعی و توسعه، تصریح کرد: عدم انعطاف در نظام وقف سبب شده تا یک موقوفه با گذر زمان، کارآمدی خود را از دست بدهد، اما همچنان متولیان امور وقف مجبورند پایبند به نیت واقف بمانند، مثلاً فردی در سال‌های قبل برای اذان گفتن در مرقد مطهر امام رضا(ع) وقف کرده است، ولی الان با وجود بلندگوهای آن‌چنانی، گفتن اذان از سوی یک مؤذن، موضوعیتی ندارد.

نوربخش اظهار کرد: در حالی که وقف می‌تواند به عنوان نیروی سیاسی و اجتماعی عمل کند، نهادهای اجتماعی نتوانسته‌اند خود را با تحولات جهان تطبیق دهند، به همین دلیل شهرداری‌ها، جایگزین نظام وقف شدند و همین موضوع سبب شده تا نقش مردم در رفع مشکلات اجتماعی کمرنگ شود.

وی اضافه کرد: ویژگی وقف، غیرمتمرکزبودن است، زیرا هر بانی خودش یک واقف است و همین غیرمتمرکز بودن یعنی نقش‌آفرینی مدنی؛ وقف به خصوص در جوامع استبدادی سبب می‌شد تا اموال مردم محفوظ بماند و در واقع از راه‌های امنیت اقصادی بود، اما امروز انگیزه اقتصادی از بین رفته است، بنابراین باید راه‌های دیگری برای افزایش وقف اندیشیده شود.

وقف جزء ویژگی‌های تمدن اسلامی

نوربخش با بیان اینکه وقف از ویژگی‌های تمدن اسلامی بوده است، تصریح کرد: در قرن هشتم میلادی، نهاد وقف در جهان اسلام شروع شد، سه چهارم اراضی ترکیه و یک هشتم خاک زیر کشت مصر و یک هفتم اراضی قابل کشت در ایران موقوفه بودند. در قرن 19، نصف زمین‌های کشاورزی الجزایر وقفی بودند؛ در تونس یک‌سوم زمین‌های کشاورزی وقفی بودند، اما با تحولات عصر مدرن، وقف راکد و ساکت ماند. 

دانشیار گروه جامعه‌شناسی دانشگاه تهران با بیان اینکه در قرآن وقف نداریم، اما صدقات جاریه، انفاق و ... مصداق آن است، اظهار کرد: در قرن 19 که دولت ـ ملت‌ها شکل گرفت، بسیاری از موقوفات به اموال عمومی دولت‌ها تبدیل شد، مثلاً در ترکیه مقرر شد تا مساجد تحت نظارت دولت فعالیت کنند. همچنین اصلاحات ارضی در جهان اسلام سبب شد تا زمین‌های وقفی تقسیم شود و این دو آسیب جدی به نهاد وقف وارد کرد.

وی با بیان اینکه امروز خیلی از پزشکان خواستار بسیج جوامع برای وقف در حوزه سلامت هستند، زیرا مسئله سلامت در جهان اسلام وضع بغرنجی دارد، تصریح کرد: وقف می‌تواند سبب توسعه این بخش شود، ضمن اینکه وقف، امروزه تنها موضوعی دینی نیست، بلکه انسانی است؛ البته سازمان‌های وقف در حوزه درمان در کشورهای اسلامی رایج بوده، اما در حوزه پیشگیری و بهداشت اندک است.

فرقه‌گرایی؛ مانعی بزرگ برای پیشرفت جهان اسلام

همچنین علی ودادهیر، دانشیار گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران و مدیر روابط بین‌الملل کرسی یونسکو در سخنانی، گفت: تحریم‌های صورت گرفته علیه ایران تا حد زیادی سبب زوال سرمایه اجتماعی و نظم اخلاقی در کشور شده است.

وی افزود: برخی از افراد در مواجهه با همنوعان خود بی‌رحمی زیادی می‌کنند، مثلاً اگر کسی این روزها بخواهد مسکن تهیه کند، با مشکلات بسیاری روبرو خواهد شد؛ این موضوع نشان می‌دهد که ما از چیزی که در دین خود برآن تصریح شده، چقدر دور شده‌ایم و همه اینها، آفات و تهدیداتی برای جامعه است.

ودادهیر با تأکید بر اینکه وقف در چنین شرایطی یکی از بهترین راه‌ها برای رفع مشکلات جهان اسلام است، اظهار کرد: فرقه‌گرایی و غیریت‌سازی‌های شدیدی که در جهان اسلام رخ داده، سبب شده تا آن‌قدر مردم مسلمان درگیر مسائل اینگونه‌ای شوند که از مسائل اجتماعی و سیاسی باز مانده‌اند.

وی فرایند بروکراتیک و طولانی در بحث وقف را از جمله نقاط ضعف در این عرصه برشمرد و بیان کرد: این موضوع سبب شده تا افراد رغبتی به این سمت نداشته باشند؛ از جمله یک فرد باید وقت زیادی صرف مسائل و مشکلات مرتبط با وقف بکند.