تحقیق درباره علم حضوری از مباحث مغفول در فلسفه غرب است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین طالبی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، امروز اول آبان ماه، در کنفرانس بین‌المللی« نقش معرفت دینی در علم انسانی؛ از گفت‌وگو تا تأسیس» که به صورت مجازی برگزار شد، در سخنانی با موضوع «روش کشف حق موجودات» با بیان اینکه راه‌های کشف حق متعدد است، گفت: کشف حقوق طبیعی بشر از راه علم انسان به نفس خویش یعنی شهودی قابل انجام است و روش شناسایی حقوق خدای متعال با عقل و نقل ممکن است؛ حقوق دیگر انواع موجودات یعنی فرشتگان، جنیان، جمادات و گروه‌های اجتماعی به روش عقلی، نقلی و عقلی تجربی شناخته می‌شود.

طالبی با بیان اینکه حقوق طبیعی موجودات عقلی شهودی و نقلی و یا ترکیبی از آنها شناخته می‌شود لذا دانش فلسفه حق در گروه علوم انسانی قرار می‌گیرد، افزود: مراد از حق، «حق‌داشتن» است و نه «حق‌بودن»؛ همچنین وقتی انسان را حیوان ناطق تعریف می‌کنیم به غیر از حیوان ناطق نباید انسان گفته شودغ یعنی اغیار داخل در تعریف نشوند.

وی با اشاره به دو نوع حمل یعنی حمل اولی ذاتی (حمل مفهوم بر مفهوم) و حمل شایع ثنایی(حمل مفهوم بر مصداق مانند اینکه انسانی معلم است)، اضافه کرد: حق یعنی شایستگی داشتن موجودی بر چیزی؛ بنابراین حق بر غیر مورد شایستگی اطلاق نمی‌شود. 

طالبی اظهار کرد: حق به معنای شایستگی داشتن است ولو اینکه قانونی و یا شرعی و اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و ... باشد، این تعریف جامع همه افراد و مانع اغیار است و حمل اولیه ذاتی است؛ یکی از اشتباهات بزرگ فیلسوفان غرب این است که معنایی که برای حق در نظر گرفته‌اند حمل شایع ثنایی است. 

وی با اشاره به چگونگی ساخته‌شدن مفهوم حق در ذهن انسان با بیان اینکه مفاهیم یا ماهوی، یا منطقی و یا فلسفی هستند، تصریح کرد: مفهوم حق کلی است و افراد متعدد مانند حق تعلیم و تربیت و حیات و ... را شامل است؛ ما از تعریف دو نوع اول می‌گذریم ولی حق در فلسفه در مقایسه میان یک یا چند مفهوم دیگر پدید می‌آید، بنابراین مقایسه در ذات مفهوم فلسفی وجود دارد؛ مثلاً علت‌بودن خودش از مفاهیم فلسفی است، زیرا باید علت و معلول و رابطه آن بررسی شود.

خطاناپذیری علم حضوری

طالبی با بیان اینکه ما انسان را با هدف مطلوب غایی مقایسه کرده و مفهوم حق را بر مبنای این مقایسه به دست می‌آوریم، تصریح کرد: ما دو نوع شناخت داریم؛ گاهی خود وجود او را می‌شناسیم و گاهی مفهوم آن را؛ معنای این امر آن است که برای شناخت هر چیزی باید دسترسی به وجود یا مفهوم او داشته باشیم؛ بنابراین در اینجا علم دو نوع می‌شود یکی حضوری و دیگری اکتسابی؛ مثلاً انسان علم به خودش و نفسش دارد که به آن حضوری گفته می‌شود که هیچ وقت در آن خطا راه ندارد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه در دانش فلسفه غرب، کسی در مورد علم حضوری بحث نکرده است، اظهار کرد: اگر مفهوم و صورت موجودی در نظر عالِم باشد(مانند علم انسان به در و دیوار و هر چه خارج از وجود او باشد) به آن علم اکتسابی گفته می‌شود که ممکن است این مفهوم آن موجود را به ما درست نشان دهد و یا خطا نشان دهد مانند سرابی که از دوردست می‌بینیم.

وی افزود: ما یا با علم شهودی به چیزی علم داریم مانند علم انسان به خودش، یا توسط عقل، حس و تجربه و یا نقل علم پیدا می‌کنیم بنابراین وقتی می‌خواهیم حق موجودات را بشناسیم باید ببینیم آن موجود چیست. اگر خودمان باشیم نسبت به خودمان علم حضوری داریم، همچنین علم ما به  کمالات و آرزوهای نفسانی حضوری است.

طالبی تصریح کرد: علم ما به خدا از راه عقل است همچنین علم ما به کمالات خداوند از راه کمالات خودمان، شهودی است و برخی حق‌های الهی را می‌توانیم از این راه بشناسیم. همچنین با استفاده از روش نقلی یعنی احادیث و قرآن می‌توانیم حق فرشتگان را بشناسیم و یا از روش عقلی و شهودی به حق فرشتگان برسیم. حقوق جنیان هم فقط از روش نقلی قابل شناخت است و هیچ راه عقلی و تجربی وجود ندارد.

راههای شناخت موجودات

وی افزود: حقوق حیوانات از راه عقلی، تجربی و نقلی(اعتماد به گفته دیگران) و حقوق گیاهان هم با ترکیبی از عقل و تجربه و حقوق جمادات هم با روش تجربی و عقلی قابل شناخت است. البته ما همه اهداف سازنده یک حیوان را نمی‌توانیم با عقل و تجربه دریابیم بنابراین باید به نقل هم مراجعه کنیم. روش نقلی هم اعتماد به گفته دیگران برای شناسایی یک چیز و گزاره و موجود است؛ ممکن است آن شخص هم به لحاظ عقلی برای ما قابل اعتماد باشد مانند اعتماد به خدا، پیامبر و ائمه، ولی ممکن است آن فرد خطا هم داشته باشد مانند منقولات تاریخی از سوی یک مورخ که روش نقلی خطاپذیر است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پاسخ به این سؤال که انسان‌ها اهداف مختلفی دارند و برای رسیدن به آن تلاش می‌کنند و آن را برای خود حق می‌دانند بنابراین هیچ حق مشترکی نباید میان انسان‌ها وجود داشته باشد؟ اظهار کرد: مراد ما از حق مطلوب، مطلوب واقعی و حقیقی است که انسان را به مقام والای انسان کامل می‌رساند از این رو سلسله مشترکات اخلاقی مانند عدالت و ... مورد اتفاق همه انسان ها است البته ما به همه حقوق و غایات انسان نمی‌توانیم پی ببریم بنابراین باید به وحی اعتماد کنیم.

وی تاکید کرد: روش شناسایی خدا به روش عقلی، شهودی و نقلی ممکن است، حقوق فرشتگان و جنیان، گیاهان و جمادات هم به روش عقلی، نقلی، تجربی و ترکیبی قابل دریافت است.