روز جهانی حقوق بشر؛ روزی بدون کرامت انسانی

10 دسامبر روزی است که اعلامیه جهانی حقوق بشر تصویب شد. این اعلامیه نتیجه مستقیم جنگ جهانی دوم بود و برای اولین بار حقوقی را که تمام انسان‌ها مستحق آن هستند به صورت جهانی بیان می‌کند.

اعلامیه جهانی حقوق بشر شامل 30 ماده است که به تشریح دیدگاه سازمان ملل متحد در مورد حقوق بشر می‌پردازد. مفاد این اعلامیه حقوق بنیادی مدنی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی‌ را، که تمامی ابنای بشر در هر کشوری باید از آن برخوردار باشند، مشخص کرده‌ است. حقوقی که به جرئت می‌توان گفت هرگز برای همه جهانیان محقق نشده و این روز تنها نمادی تاریخی از تصویب یک اعلامیه است. اما آیا قبل از تدوین اعلامیه جهانی حقوق بشر در سال 1948، اسلام در خصوص حقوق بشر حرفی برای گفتن داشت؟

حمیده جاودانی‌پور، دکترای عرفان اسلامی و مدرس و پژوهشگر نهج‌البلاغه، در گفت‌وگو با ایکنا، برای تبیین دیدگاه اسلام در خصوص حقوق بشر به تشریح دیدگاه حضرت علی(ع) در این خصوص پرداخت و گفت: برای تعریف حقوق بشر از دیدگاه حضرت علی(ع) باید ابتدا مطابق قرآن و نهج‌البلاغه حق را تعریف کنیم. حضرت علی(ع) حق را یک چیز ثابت و پایدار در هستی تعریف کرده است. حقوق نیز قوانین ثابتی در جهان هستند و بین کل افراد، ادیان و اقوام ثابت و یکسانند.

وی ادامه داد: حضرت علی(ع) مدام در خطاب‌های خود به مردم از واژه «یا ایها‌ الناس» استفاده می‌کنند و در تعریف الناس(مردم) می‌فرمایند که مردم دو دسته‌اند يا برادر دينى تو هستند يا انسانى مانند تو. پس در هر جای نهج‌البلاغه وقتی حضرت از واژه «یا ایها الناس» استفاده کرده، منظورشان تمام انسان‌ها نه فقط افراد هم‌عصر خودشان بوده و وقتی از حقوق سخن می‌گوید منظورشان تمام قوانین قابل اجرا و ثابت بین تمام انسان‌هایی است که در خلقت یکسانند.  

این مدرس نهج‌البلاغه با اشاره به آیه اول سوره نساء که می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً... ؛ اى مردم از پروردگارتان كه شما را از نفس واحدى آفريد و جفتش را [نيز ] از او آفريد و از آن دو مردان و زنان بسيارى پراكنده كرد پروا داريد ...»، گفت: پس وقتی خلقت انسان‌ها از نفس واحد است حقوق مطرح نیز برای همه آنها یکسان است. بر همین اساس حضرت علی(ع) می‌فرمایند که در نظام هستی قوانینی را باید اجرا کنیم که بین تمام انسان‌ها لازم‌الاجرا باشد؛ قوانینی که ثابت باشد و از کرامت انسانی حفاظت کنند.

تفاوت عظیم حقوق بشر و حقوق انسان

وی تصریح کرد: حضرت علی(ع) در خصوص حقوق انسان‌ها تأکید زیادی بر کرامت انسانی و حفاظت از آن دارند. اما وقتی از حقوق بشر در غرب سخن می‌گوییم باید ببینیم از چه منظری به انسان نگاه شده است. اندیشمندان غربی اکثراً نگاه اومانیستی به انسان دارند و اینکه انسان حیوانی ناطق است. اما اسلام انسان را به عنوان حی، دارای حیات جاودانه و موجودی که می‌تواند به مقام عبودیت و شبیه‌ترین به خدا برسد تعریف می‎‌کند. پس نگاه اندیشمندان غرب به انسان با نگاه حضرت علی(ع) تفاوت بسیار زیادی دارد و همین موجب می‌شود که در تعریف حقوق انسان (حقوق بشر) تفاوت بسیاری بین این دو دیدگاه وجود داشته باشد.

جاودانی‌پور ادامه داد: نگاه غربی حقوق انسان را محدود در نظر گرفته‌، چرا که بشر را محدود فرض کرده‌ است. لذا وقتی حقوق بشر را تعریف می‌کند به بن‌بست می‌رسد، زیرا انسانیت و کرامت متعالی انسانی را در نظر نمی‌گیرد و به ظاهر انسان محدود می‌‌شود و چون انسان‌ها نژادها و ظاهر متفاوتی دارند، نمی‌تواند حقوق برابری را تعریف و محقق کند. حضرت علی(ع) حقی ثابتی را مبتنی بر کرامت و متعالی بودن برای انسان قائل هستند و می‌فرمایند که انسان دارای حیات ابدی فراتر از این عالم محدود است. لذا تمام حقوقی که برای انسان قائل شده‌اند مبتنی بر همین اصول است. اما وقتی در تبیین حقوق بشر فقط به ظاهر انسان توجه می‌شود، تمام حقوق به خوراک، ثروت و مقام و تأمین نیازهای جنسی محدود می‌‌شود. حضرت علی(ع) به حقوق و قوانینی معتقدند که کمک کند تا انسان به کرامت نفس و جایگاه خلیفه‌اللهی در زمین برسد.

این مدرس نهج‌البلاغه ضمن بیان دیدگاه اسلام در خصوص انسان مبنی بر اینکه زمین و آسمان از سوی خدا مسخر انسان است و برای انسان افریده شده، گفت: همه اینها نشان‌دهنده جایگاه انسان در قرآن است که با انسانیت انسان سازگار است و بر اساس همین ذات باید برای او حقوق تعیین کرد. اما نگاه محدود مبتنی بر ظاهر انسان است که در بسیاری از کشورها سبب نژادپرستی شده و توجه بیش از حد به نیازهای جسمی بسیاری از حقوق مربوط به مسائل جنسی را تعیین کرده است. وقتی نگاه حیوانی به انسان وجود دارد. قوانین هم براساس تأمین نیازهای جسمانی صرف تعیین می‌شود.

وی افزود: حضرت علی(ع) در کل نهج‌البلاغه تأکید دارند که انسان محدود به خورد و خوراک و این عالم نیست و قرار است زندگی دیگری داشته باشد و از کرامت نفس خود به نحو احسن استفاده کند. مطابق خطبه اول نهج‌البلاغه وقتی انسان خلق می‌شود یکی از سه ضلع مثلث خداوند، عالم هستی و انسان است. این انسان با خود، خداوند و عالم هستی ارتباط دارد. موجودی است که می‌تواند بر عالم هستی تأثیر مثبتی بگذارد. چنین انسانی به خاطر ارتباطی که می‌تواند با خدا، عالم هستی و خودش به عنوان اشرف مخلوقات برقرار کند باید از حقوقی خاص برخوردار باشد.

جاودانی‌پور این سؤال را مطرح کرد که اگر حقوق بشر آزاد گذاشتن شهوت انسان است، چرا این همه تجاوز جنسی در دنیا رخ می‌دهد و  آیا به راستی همه آنهایی که از لحاظ جنسی آزادند به خوشبختی‌ای که می‌خواستند رسیده‌اند؟ و افزود: انسان از دیدگاه امیر مؤمنان نه زن است نه مرد، نه سیاه است نه سفید، نه از نژاد غرب است نه شرق بلکه انسان با کرامتش مد نظر حضرت است.

وی در پاسخ به این سؤال که کدام بخش نهج‌البلاغه بیشتر به حقوق بشر پرداخته است؟ گفت: هرکس بخواهد حقوق بشر را دقیق مطالعه کند، نامه حضرت علی(ع) به مالک اشتر را بخواند. حتی اگر این نامه را افرادی که دیدگاه یا اعتقاد دینی ندارند بدون پیش‌داوری بخوانند، متوجه عمق دیدگاه حضرت در خصوص حقوق بشر می‌شوند.