ابعاد سه‌گانه نیایش‌ها در مکتب سردار شهید سلیمانی
رئیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی اظهار کرد: می‌توان حداقل به سه بُعد از ابعاد نیایش‌ها در مکتب شهید سلیمانی اشاره کرد که شامل بُعد «معرفتی، شهودی و عرفانی»، «آسیب شناختی» و «آرمانگرایی و ارزش‌گرایی» است. این دعاها کارکردهای مختلفی دارد که از جمله آنها تعالی‌بخشی، آرمانگرایی و آسیب‌شناسی است.
به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «درآمدی بر نیایش‌های سردار شهید حاج قاسم سلیمانی؛ گونه‌ها، مضامین و مستندات» امروز چهار‌شنبه 3 دی‌ماه، با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین علی راد، دانشیار پردیس فارابی دانشگاه تهران و رئیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، نمایندگی قم برگزار شد. در ادامه متن صحبت‌های وی را می‌خوانید:
ابتدا سالگرد شهادت سردار سلیمانی را تسلیت عرض می‌کنم. موضوع بحث ما نیم نگاهی بر نیاش‌های سردار شهید سلیمانی است که اسم آن را درآمدی بر این نیایش‌ها نامگذاری کرده‌ایم و با این کلیدواژه قصد ما این بود که بحثی مقدماتی برای این همایش ارائه کنیم تا در قالب این مقدمه، مخاطبان را به مطالعه مکتب شهید سلیمانی از منظر دعا و نیایش دعوت کنیم. این هدف اصلی و غایی ما از فرهیختگان است تا شاهد خوانش این دعاها و جایگاه فاخر آن باشیم. این بُعد از شخصیت ایشان شناخته شده است و قصد ما تأکید بر این بُعد و تعمیق و دقت نظر در شناخت آن است، نه اینکه معتقد باشیم این بعد از زندگی شهید سلیمانی مغفول باشد. البته پرداختن به این مقوله در مکتب آن شهید مجالی بیش از این می‌طلبد.
نکته مقدماتی دیگر اشاره به ابعاد متنوع شهید سردار سلیمانی است. این مکتب، مکتبی جامع الاطراف و ذوابعاد است و هنوز ابعاد آن شناخته نشده است و شاید نیاز به زمان، مطالعه و پژوهش داشته باشیم تا تمام ابعاد، مؤلفه‌ها و قوانین این مکتب استخراج شود اما فی‌الجمله می‌دانیم این مکتبی جامع است که خروجی و فارغ التحصیلان آن خود شهید سلیمانی و امثال وی هستند. حال سؤال این است که این چه مکتبی است که توانایی پرورش چنین شخصیت‌هایی کم نظیر دارد که محبوب قلوب باشند؟
مکتب شهید قاسم سلیمانی از منظر سیاسی، نظامی، اطلاعاتی، امنیتی، فرهنگی، اجتماعی، بین‌المللی و ابعاد دیگر قابل مطالعه است اما یکی از ابعاد و مؤلفه‌های این مکتب مؤلفه معنویت است. در بحث معنویت، مهم‌ترین شاخصه این مکتب، عبادت و نیایش است؛ چراکه تجلی معنویت در مکتب شهید سلیمانی در دعا و سر و سلوک متجلی است. از این رو بحث ما کاملاً در پیوند با مکتب ایشان است. نکته دیگر این است که بنده از زمانی که قرار بود این موضوع را ارائه دهم بسیار خرسند شدم و توفیقی دانستم تا حیات و زندگی شهید سردار سلیمانی و سخنرانی و تجارب دیگر از شخصیت شهید را دوباره مرور کنم و آن را ادای دینی می‌دانم که بر ما دارند. بنده خودم را مدیون شخصیت و تلاش‌های ایشان می‌دانم و این برایم بسی مایه افتخار است.
روش بنده در این بحث، روش تحلیل محتوا است. اگر بخواهیم این بحث را تعریف کنیم ابتدا یک بانک الفاط و مضامین را درباره نیایش و دعا گردآوری کردیم تا مشخص شود کدام الفاظ بیانگر دعا و نیایش هستند. با این الفاظ و مفاهیم سراغ منابعی رفتیم که بتوانیم این الفاظ را از آن استخراج کنیم. منابعی که مراجعه کردیم در ابتدا منابعی هستند که به امضا یا قلم و یا بیان شهید بوده است که از جمله آنها وصیتنامه شهید سلیمانی است. همچنین به دست‌نوشته‌هایی که از وی باقی مانده است مراجعه کردیم.
منابع دیگر ما منابع شفاهی همانند مجموعه سخنرانی‌های شیهد سلیمانی در نشست‌های علمی، مذهبی و سیاسی بوده‌اند. این سخنرانی‌ها متنوع است و در سالگرد‌های عملیات‌های دفاع مقدس، به مناسبت انقلاب اسلامی یا ایام شهادت برخی از سرداران ارائه شده است. این بخش بسیار ارزشمند بود. منابع سومی که سراغ آنها رفتیم خاطراتی بود که دیگران از شخصیت و سیر و سلوک ایشان داشتند که آنها هم کارآمد بودند و استفاده زیادی از آنها کردیم.
ما این داده‌ها را دسته‌بندیِ موضوعی کرده و سپس تلاش کردیم آنها را به بخش‌های مختلف تقسیم و از آنها استخراخ مقوله کرده و سپس مقولات را به عام و خاص تقسیم و از آنها گزاره‌هایی را استخراج کردیم. مجموع این گزاره‌ها نشانه کارکرد و جایگاه دعا در مکتب شهید است. بر پایه این گزاره‌ها می‌توانیم نظریه جایگاه دعا در مکتب شهید سلیمانی را تقریر کنیم.
محور بعدی ما مفاهیمی است که در این نشست به آنها ارجاع می‌دهیم. اولین مفهوم که اساسی و بنیادی در این بحث است مفهوم دعا است که معادل فارسی آن را نیایش گذاشته‌ایم. دعا در لغت به صدا زدن، یاری طلبیدن یا به امری تشویق نمودن آمده است لذا در معنای لغوی دعا باید دقت کرد که دعا صرفاً استمداد نیست بلکه مفاهیم دیگری نیز دارد. مفهوم دیگر گفت‌وگو با خداوند است که در این مکتب بروز و ظهور زیادی دارد و اساساً این مکتب به گونه‌ای مکتب گفت و گو و نقد و نظر است. حال سؤال این است که این قدرت گفتمانی شهید سلیمانی از کجا نشئت می‌گیرد؟ قطعاً یک بخش از این قدرت دیالوگی ریشه در گفت‌وگوهای عمیق و مستمر با خداوند متعال دارد.
شهید سلیمانی یک گفت‌وگو و کنشگر قوی در دیالوگ با خداوند است و دعاهای ایشان از معرفت و بینشی عمیق برخوردار است که نشان کمال و پختگی وی در ساحت دعا است. باید توجه داشت که زبان هر کسی به دعا باز نمی‌شود بلکه کسانی می‌توانند با خداوند به زبان دعا و نیایش سخن بگویند که تجارب معنوی زیادی داشته باشند. ممکن است شخصی سن بالایی داشته باشد و از وی درخواست کنیم پنج دقیقه با خدا نیایش کند اما چنین توانایی نداشته باشد ولی شهید سلیمانی انسی با خدا داشته که چنین قدرتی را به وی داده است.
این گفت وگو با خداوند اشکال و قالب‌های مختلفی دارد که از جمله آنها مناجات است. این مناجات دارای صفات جمال و جلال خداوند است و در اینجا سخن از طلب حاجت و درخواست برای رفع گرفتاری نیست بلکه انس با خدا مطرح است که سخن برای خود خداست. این تعریف معیار ما از دعا و نیایش است. اهل دعا معمولاً برای دعا کردن سراغ دعاهای اهل بیت(ع) می‌روند و آنها را تکرار می‌کنند که البته خیلی هم خوب است. یک دعا نیز از قرآن اقتباس می‌شود که خداوند متعال از زبان انبیای الهی بیان کرده است.
در بخش مستندات نیایش‌های شهید سلیمانی نیز دنبال این سؤال هستیم که شهید سلیمانی دعاهای خود را از کجا اخذ کرده و آیا این دعاها اقتباسی هستند یا غیراقتباسی؟ درباره انواع دعا باید گفت که یکی دعا ابراهیمی است و دعای دیگر اسلامی است که وجه ممیزه آن در اصل ارتباط با خداوند است اما قسم دیگر دعای شیعی است که دعایی از گونه ممتاز ادیان الهی است. به عبارت دیگر ما در ادیان وحیانی، جلوه‌های ممتاز یک دعا را می‌توانیم در میراث شیعی مشاهده کنیم. مقایسه میراث مکتوب به جای مانده از تمام ادیان پیشین با میراث شیعه شاهدی بر صدق این ادعا است. البته نه اینکه در سایر ادیان و مذاهب دعا نداشته باشیم بلکه طراز این دعای شیعی بالاتر است و این دعا تجلی مودت، راز و نیاز و یک احساس عارفانه است.
دعای شیعی را بیانگر یک خودآگاهی، خداشناسی و خدامحوری در تمام ابعاد حیات انسانی دانسته‌اند. این دعا، دعای ابراز اندیشه و ایدئولوژی است. بحث ما به لحاظ پارادایم، ذیل این دعا است و دعاهای شهید سلیمانی را می‌توان از مصادیق این دعا در ادیان وحیانی دانست؛ چراکه شاخصه‌های قسم سوم را کاملاً در دعاهای شهید سلیمانی مشاهده می‌کنیم و با این زاویه دید وارد تحقیق و پژوهش در میراث شفاهی و مکتوب شهید سلیمانی شده‌ایم.
در دعاهای فردی شهید سلیمانی می‌توان اوج خداجویی و دلدادگی وی به ذات باریتعالی را مشاهده کرد. ساختار عمده این دعاها الهی است و باکلیدواژه «الهی» و «خدایا»، خداوند متعال را خطاب قرار می‌دهد و نوعی تأکید در این نوع دعاها مشهود است. این قسم از دعاها محصول تجارب معنوی شهید سلیمانی و برآیند شهود عرفانی و معنوی وی است. این قسم از دعاها نشانگر اوج خداگرایی و دلدادگی شهید به ذات اقدس الهی و زبان گویای بندگی شهید است. در این دعاها مؤلفه‌های عبد صالح را مشاهده می‌کنیم چراکه وی عبودیت و اینکه خدا را باید بنده بود به تصور می‌کشد و در واقع جلوه عبد صالح و ترجمان صفای باطن شهید است.
وی در این دعاها کدورت را زدوده و ذهن و زبان وی گویا شده است. این دعاها در یک فضای قرب معنوی و همچنین در یک لطافت معنوی صادر شده که عمده آنها قطعاً در خلوت بوده است. آخرین دستنوشته از شهید سلیمانی که از ساعاتی قبل از شهادت بر جای مانده ست دعای عجیبی است. وی می‌گوید: «خداوندا مرا بپذیر، خداوندا عاشق دیدار تو هستم؛ همان دیداری که موسی را ناتوان از ایستادن و نفس کشیدن کرد.» وی در اینجا خداوند را حاضر می‌بیند. در مقدمه وصیت نامه الهی - سیاسی شهید سلیمانی جلوه‌های زیادی از این اقسام دعاها را مشاهده می‌کنیم.
ایشان در جای دیگر می‌گوید: «ای خدای عزیز و ای خالق بی همتا، دستم و کوله پشتی سفرم خالی است و من بدون برگ و توشه‌ای به امید کَرَم تو می‌آیم من توشه‌ای برنگرفتم چون فقیر را در نزد کریم چه حاجتی به توشه و برگ است.» به تعبیر عرفا در اینجا نیز وی در مقام راز و نیاز و به تعبیری طنازی عرفانی است. نکته‌ای که درباره این دعاها می‌توان اشاره کرد این است که وی در این دعاها تأکید زیادی بر رضایتمندی خدا از او و تطهیر تمام وجود او از جانب خداوند دارد و اینکه خداوند متعال همواره با او باشد و رهایش نکند. شهید چیزهایی می‌خواهد که مقام وجودی وی را به کمال ببخشد. وقتی دعاهای شهید سلیمانی را مطالعه و تحلیل می‌کنیم شهید به آنچه که در این دعاها خواسته رسیده است و در واقع این دعاها اجابت شده است. ایشان در جاهایی دعا می‌کنند شهادتشان همانند شهید عماد مغنیه باشد و چیزی از ایشان باقی نماند و این را از عمق وجود طلب می‌کند لذا خداوند نیز به نیایش‌های عاشقانه وی پاسخ داد و کیفیت شهادت ایشان هم نشانگر همین موضوع است.
قسم دیگری از دعاهای شهید سلیمانی که در سخنرانی‌ها و وصیتنامه بازتاب بیشتری دارد دعاهای اجتماعی و فرهنگی است که در این دعاها وی برای خودش چیزی نمی‌خواهد. در این دعاها که فراوانی بیشتری هم دارد شهید سلیمانی چیزهای دیگری از خدا می‌خواهد. این قسم از دعاها تبلور تکالیف و وظایف خود شهید و وظایف آحاد جامعه در قبال نظام اسلامی، انقلاب، رهبری، کشور و جهان اسلام است. در این قسم، شاهد طلبیدن، خواستن و زبان استمداد برای گشایش در امر ملت، مردم، دین، جامعه، ایران و جهان اسلام هستیم.
ویژگی دیگر این دعاها وجود نوعی مطالبه‌گری برای حراست و مراقبت از خط شهدا، حماسه حسینی، فرهنگ شهادت و ایثار و مراقبت از چارچوب نظام به ویژه ولایت فقیه و رهبری است. ویژگی سوم این نوع دعاها وجود نشاط و پویایی در آنهاست و در واقع شهید در این نوع از دعاها تلاش دارد در مخاطب و جامعه خود پویایی ایجاد کند.
براساس این گونه‌شناسی می‌توان حداقل به سه بُعد از ابعاد نیایش‌ها در مکتب شهید سلیمانی اشاره کرد که شامل بُعد «معرفتی، شهودی و عرفانی»، «آسیب شناختی» و «آرمانگرایی و ارزش‌گرایی» است و این دعاها کارکردهای مختلفی دارد که می‌توان به تعالی بخشی، آرمانگرایی و آسیب شناسی اشاره کرد.
شهید سلیمانی ساختار دعای شیعی را رعایت و آن را با تمسک به آل الله آغاز می‌کند. آنچه بنده از مطالعه و تحلیل میراث دعاهای شهید برداشت کردم این است که اولاً ادعیه شهید سلیمانی فصل بالنده شخصیت این شهید عالی مقام و شارح منزلت معنوی او، دوماً این دعاها ترجمان آروزها، آرمان‌ها، دغدغه‌ها و دردهای اوست، سوماً عصاره نیاش‌های سردار قاسم سلیمانی گویای این مهم است که وی ذات خداوند را درک و باور راستین داشت و نوعی تجربه وجودی از خداوند را می‌توان در دعاهای وی استشمام کرد. نیایش‌های شهید سلیمانی پژواک باور عمیق وی به توحید ذاتی و افعالی و ارادت به ساحت قدسی اهل بیت(ع) و همچنین معادگرایی و شهادت طلبی خاص اوست.
این نیایش‌ها بازتاب و انعکاس آرمان‌ها و ارزش‌های فرهنگی و سیاسی شهید سلیمانی و در نهایت نمایانگر ارزش وجودی و ثقالت معنوی و درک و شهود او از عالم ملکوت و انس مداوم خدا بود و خدا به دعاهای او گوش سپرد و در نهایت اجابت کرد.
انتهای پیام
