ظرافت ادبی قرآن برای دعوت به ایجاد وحدت اجتماعی

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن آیت‌الله سیدهاشم حسینی بوشهری صبح امروز چهارشنبه، 3 دی‌ماه، با موضوع آیه 84 سوره «بقره» در مدرسه آیت‌الله گلپایگانی حوزه علمیه قم برگزار شد. متن جلسه از نظر می‌گذرد؛

«وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ؛ و چون از شما پيمان محكم گرفتيم كه خون همديگر را مريزيد و يكديگر را از سرزمين خود بيرون نكنيد سپس [به اين پيمان] اقرار كرديد و خود گواهيد».

نکته مهمی که در این آیه وجود دارد عبارت است از حرمت جان انسان‌ها در پیشگاه الهی. خدای متعال برای جان انسان‌ها خیلی ارزش و اعتبار قائل است. اولین میثاقی که در آیه 83 خواندیم میثاق ایجابی بود. در اینجا میثاق، سلبی است؛ یکی از میثاق‌های سلبی که خدای متعال از انسان پیمان می‌گیرد این است که خون یکدیگر را نریزید.

کلمه «تسفکون» از ریشه «سفک» گرفته شده است که به معنای ریختن مایعات است ولی بیشتر برای ریختن خون به کار برده می‌شود البته وقتی ریختن خون به ناحق باشد این تعبیر استفاده می‌شود. بنابراین اگر کسی خون آدم‌کشی را ریخت دیگر «سفک الدماء» اطلاق نمی‌شود. یا اگر کسی به مقتضای شغل خودش حیوانات را ذبح می‌کند به او «سفاک» گفته نمی‌شود. «سفاک» خون‌ریز به ناحق است.

واژه «دما» جمع دم است ولی اصل کلمه «دمی» بوده است چون ریشه کلمات در زبان عربی کمتر از سه حرف نیست. خداوند در این آیه می‌فرماید خون‌های خودتان را نریزید. مراد خداوند از این آیه خودکشی نیست، بلکه فراتر از آن است و شامل دیگرکشی هم می‌شود. پس معنای آیه این است که دیگران را هم به منزله خودتان حساب کنید و خون آنها را هم نریزید چون در هر دو صورت نفسی از میان می‌رود. ضمن اینکه کلمه «سفک» برای ریختن خون دیگران استفاده می‌شود، نه ریختن خون خود فرد. بنابراین از آیه برداشت می‌شود یکدیگر را نکشید و خون همدیگر را نریزید چون جان انسان‌ها نزد خداوند محترم است. آیه 93 سوره نسا در همین رابطه می‌فرماید: «وَمَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِنًا مُتَعَمِّدًا فَجَزَاؤُهُ جَهَنَّمُ خَالِدًا فِيهَا وَغَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَلَعَنَهُ وَأَعَدَّ لَهُ عَذَابًا عَظِيمًا؛ و هر كس عمدا مؤمنى را بكشد كيفرش دوزخ است كه در آن ماندگار خواهد بود و خدا بر او خشم مى‏‌گيرد و لعنتش مى‌‏كند و عذابى بزرگ برايش آماده ساخته است». اگر کسی عامدانه کسی را به قتل رساند آتش قهر الهی در انتظار اوست. روایات ما اینطور می‌گویند؛ مثلاً امام صادق(ع) می‌فرمایند: جزای کسی که دیگری را بکشد جهنم است.

نکته دیگر در مورد آیه استفاده از ضمیر «کم» است، «کم» یعنی شما. این از جمله تعابیری است که خداوند بارها آن را در قرآن با صراحت به کار برده است و حکایت از این دارد که خداوند می‌خواهد از این طریق انسان‌ها را به ایجاد وحدت در عالم انسانی فرابخواند و بگوید شما یکی هستید و از همدیگر جدا نیستید. بنابراین اگر دیگری را کشتی مثل این است که خودت را کشتی. یک قاعده عقلی هم به این مضمون وجود دارد که پیوستگی اجزا مساوی وحدت است. مثلاً یک خانه با وجود اتاق‌های متعدد یک منزل است و آن را اتاق اتاق نمی‌شمارند. اوج زیبایی این اتصال زمانی است که جامعه به وحدت فکری و اعتقادی دست پیدا کند. خداوند این نگاه لطیف را به جامعه تزریق می‌کند و در قرآن بارها با استفاده از ضمیر «کم» به رعایت حقوق دیگران دعوت می‌کند. مثلاً می‌فرماید: «وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ» معنای آیه این نیست از خودتان عیب‌جویی نکنید بلکه معنایش این است از دیگران که مثل شما هستند عیب‌جویی نکنید. همانطور که کسی از خودش عیب‌جویی نمی‌کند و خون خودش را نمی‌ریزد باید با مسلمانان دیگر هم چنین رفتاری داشته باشد. صدمه زدن به بخشی از جامعه انسانی صدمه زدن به تمام جامعه است.