حضرت ام‌البنین(س)؛ میراث‌دار صبر، ایمان و جرئت

فاطمه، معروف به امّ‌البنين، فرزند حِزام بن خالد از قبیله بنی‌کلاب و ثمامه دختر سهل بن‌عامر بن مالک است. اجداد و نیاکان ایشان همه از دلاوران عرب در عصر جاهلیت بودند و حماسه‌های جاودانی نیز خلق کردند تا بدین جا که شجاعت و سخاوت آنان شهره عام و خاص بود. در وصف آنان همين بس كه جناب عقيل بن ابوطالب گفته‌اند: «در میان قوم عرب نمی‌توان کسی را یافت که از پدران و نیاکان ام‌البنین شجاع‌تر و دلاورتر باشد». گروهی از مورخان برآنند كه علی(ع) با ام‌البنین بعد از شهادت حضرت زهرا(س) ازدواج کرده است و دسته‌ای دیگر می‌گویند كه این امر بعد از ازدواج حضرتش با امامه بوده است، اما در هرحال، مسلم است این ازدواج بعد از شهادت صدیقه كبری(س) صورت گرفته است.

«ام‌البنین(س) از وقتی پا به خانه امام علی(ع) گذاشت، همواره خود را در خدمت فرزندان فاطمه(س) می‌دید و عشق و محبت خود را نثار آنان می‌کرد؛ محبتی بی‌ریا و خالصانه که تمام وجود او را در بر گرفته بود. او خدمت به فرزندان رسول خدا(ص) و مادری کردن در حق ایشان را فرصت و توفیقی خدادادی در زندگی خویش می‌شمرد. از این رو خود و فرزندانش مانند پروانه‌ای برگرد شمع وجود امام علی(ع) و یادگاران پیامبر(ص) و فاطمه زهرا(س) می‌گشتند و از نور ایشان پر فروغ می‌شدند.

اهل‌بیت(ع) نیز که سرچشمه‌های کرامت و فضیلت‌اند، همواره حق مادری ایشان را به جا آورده و پاس خدمت‌هایش را نگه داشته‌اند. هر چند در تاریخ از اهل‌بیت(ع) درباره او سخنی به طور مستقیم ثبت نشده، ولی آنچه به صورت غیرمستقیم رسیده است، بر ارجمندی و بلندی مقام او نزد اهل‌بیت (ع) دلالت دارد. آنچه از امامان علیهم‌السلام درباره فضیلت ابوالفضل(ع) صادر گشته، در واقع تجلیل غیرمستقیم از ام‌البنین(س) است. زینب کبری – عقیله بنی‌هاشم و پیام‌آور کربلا – پس از ورود به مدینه، همواره مقام ام‌البنین(س) را در نظر داشت و به وی احترام می‌گذاشت؛ به عیادت او می‌رفتند و از او دلجویی می‌کردند». (آقاجانی قناد، 1382: 13).

هر بانویی که در مقام مادر شهید قرار می‌گیرد در او بهره‌ای از شجاعت، لیاقت و صداقت نهفته است. چراکه او در حساس‌ترین برهه زمانی باید این شاخصه‌ها را به فرزند منتقل کند تا در روزی همچون صحنه جنگ و ... نتیجه لازم را از تربیت خود ببیند. بی‌شک تمامی شهدا از امتیازی همچون شجاعت برخوردارند و این امتیاز نهفته در تربیت دامان مادر است. ام‌البنین(س) به نوعی مظهر قدرت است و از قدرت او که در وجود فرزندانش همچون ابوالفضل(ع) تبلور یافته است، حماسه‌ای ماندگار در کربلا خلق می‌شود.

حضرت ام‌البنین(س) در پاس داشتن نام و یاد شهدای کربلا از هیچ امری کوتاهی نکردند، در آن روزها خفقان، جو فرهنگی آن روزگار بود و کسی جرئت ذکر نام شهدا نداشت، اما ایشان با شجاعت تمام از حسین(ع) و یاران او یاد کرده و برایشان اشک می‌ریخت.  

ویژگی حضرت ام‌البنین(س)

وفاداری، صفت ارزنده هر زن و مرد است و شاید به دین و مذهب خاصی نیز محدود نشود، اما وقتی این صفات در قامت افرادی همچون حضرت ام‌البنین(س) می‌نشیند معنا و مفهوم آن چندین و چند برابر می‌شود. آراسته بودن به صفت وفاداری فرد را نزد سایر مردم متمایز کرده و او را بر آن می‌دارد که همواره از روح و روان خود مراقبت کرده و از هرگونه زشتی و پلشتی پرهیز کند.  

مگر می‌شود از وفاداری حضرت ام‌البنین(س) به ولی‌فقیه خود مولا علی(ع) و خانم حضرت زهرا(س) گفت و از وفاداری علمدار کربلا حرفی به میان نیاورد. مگر نمی‌گویند پسران شبیه مادرانشان هستند، عباس(ع) که از همه نظر شبیه پدر و مادر بود، وفاداری را از مادر به ارث بوده بود. او در صحنه کارزار کربلا وفاداری را به معنای واقعی کلمه به مراد خود امام حسین(ع) و خاندان ایشان ثابت کرد و در نهایت به فیض اعظم شهادت نائل شد. حضرت ام‌البنین(س) تنها مادر شهیدان نیستند، بلکه ایشان مظهری از امتیازات مادران شهدا در تمام طول تاریخ است.

از دیگر شاخصه‌ها و امتیازاتی که برای این بانوی اسلام می‌توان برشمرد، «ادب» است. او در دامان نیاکانی ادب‌پرور و ادب دوست تربیت شده است و حضور در محضر مولا علی(ع) و مشاهده ادب ایشان، به رنگ ادب او رنگ الهی بخشید. بزرگترین ادب ایشان، احترام به ساحت مقدس حضرت علی(ع)، حضرت فاطمه(س) و فرزندان ایشان است. ادبش تا بدان جا بود که از همسر خواست نام او که فاطمه بود را صدا نزده و به او ام‌البنین(مادر پسران) بگویند، تا مبادا به خاطر تشابه اسمی فرزندان زهرا(س) رنجیده‌خاطر شوند.

در کنار این مادر فرزندی همچون حضرت عباس(ع) که سرچشمه ادب است تربیت می‌شود و برادر خود را همواره «اباعبدالله» و یا «سیدی» خطاب می‌فرمودند و ادب را در گفتار و رفتار خود نسبت به فرزندان زهرای مرضیه(س) نگاه می‌داشتند. ادب قمر بنی‌هاشم(ع) تنها محدود به امام حسین(ع) نبود و ایشان همواره نسبت به خانم حضرت زهرا(س)، خواهر خود حضرت زینب(س) و فرزندان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در کمال ادب رفتار می‌کردند.

ولایت‌پذیری مادر

انتقال ولایت‌پذیری که به حضرت عباس(ع) رسیده است، نتیجه ولایت‌پذیری مادر است. زندگی حضرت ام‌البنین(س) آمیخته شده با عشق و محبت به ولایت است او علی(ع) را تنها در قامت همسر ندید و همواره او را به عنوان حجت خدا روی زمین قبول داشت و پس از ایشان همین نگاه را به حسنین داشت. محبت در وجود پاک این بانوی اسلام موج می‌زد و در زمان بیماری از فرزندان علی بهتر از فرزندان خود مراقبت می‌کرد.

مادر، حسین(ع) را به دست علمدار کاروان سپرد و از او خواست از امامش به خوبی مراقبت کند و سفارش فداکاری در راه حسین(ع) را به پسرش کرد. پس از بازگشت کاروان از کربلا اول سراغ اباعبدالله(ع) را گرفت و گفت: «فرزندانم فدای حسین باد». و فرزند چه نیکو سفارش مادر را اجابت کرد و از برادر تا پای جان مراقبت کرد، چنانچه در روایات آمده است که حضرت فاطمه(س) او را پسرم خطاب فرمودند.

شجاعت امتیازی دیگر از ام‌البنین(س) است، نیاکان او از دلاوران عرب بودند و همواره به نیکی از آنان یاد می‌شد. شجاعت این بانو سبب انتخاب مولا علی(ع) است و وجود همین شاخصه باعث می‌شود، شیرمردی همچون عباس(ع) تربیت و در میدان از اهل‌بیت(ع) دفاع کند. ام‌البنین(س) که شجاعت را از خاندان خود به ارث برده بود. پس از شهادت امام حسین(ع) و یارانش و شهادت عباس(ع) و دیگر فرزندانش در بقیع حضور می‌یافت و عبیدالله فرزند خردسال عباس را نیز به همراه می‌برد که این امر نشان از روحیه شهامت و شجاعت ایشان دارد.

در تاریخ آمده است که در منزل حضرت ام‌البنین(س) جلسه‌های روضه‌خوانی برپا می‌شد. چراکه ایشان هیچ‌گاه اجازه نداد واقعه کربلا فراموش شود و می‌توان او را اولین روضه‌خوان کربلا معرفی کرد. ایشان می‌توانند بهترین الگو برای تربیت فرزندان معرفی شود، چراکه ویژگی یک مادر نمونه در وجود ایشان متجلی است. او 4 پسر تربیت کرد و هر 4 فرزند خود را فدای امام زمان خود کرد و آنان نیز هیچ‌یک عقب‌نشینی نکردند.

شاعری را از دیگر ویژگی‌های حضرت ام‌البنین(س) می‌دانند. نویسنده کتاب ابصارالعین، شعر زیر را از شرح الکامل ابوالحسن اخفش نقل می‌کند و آن را از سروده‌های ایشان در ماتم فرزندش(عباس) می‌داند:

یا مَن رَأی العباس کَ     رَّ علی جماهیر النَّقَد

وَ وَراهُ مِن ابناء حی     دَر کلٌّ لَیثَ ذی لُبَد

اُنبِئتُ انَّ ابنیِ اُصیبَ    بِرَأسِهِ مقطوعُ یَد

وَیلی علی شِبلی اَما      لَ برَأسِهِ ضربُ العمد

لَو کانَ سَیفُهُ فی یَدَیهِ     لما دَنَا مِنهُ اَحَد

(سماوی، 1341ق: 64؛ امین، 1403 ق: ج8، 389؛ شبّر، 1409ق: ج1، 71؛ ربعی (نقوی)، 1411ق: 26؛ امین، 1398 ق: 114؛ محلّاتی، 1368ق: ج3، 294).

با تحقیق در ویژگی‌ها و فضایل ام‌البنین(س) متوجه رسالت خطیر ایشان در پیام‌رسانی واقعه کربلا و عاشورا می‌شویم. این بانو در رساندن پیام قیام امام حسین(ع) سهم به سزایی داشتند و باید از رفتار، گفتار و عمل ایشان در ابعاد مختلف زندگی الگو بگیریم.

یادداشت از مریم روشن، ایکنا شعبه مرکزی