جایگاه دعا در سیره حضرت زهرا(س) و بررسی ادعیه منقول از آن حضرت

به گزارش خبرنگار ایکنا، سعید طاووسی‌مسرور، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تهران، امشب چهارشنبه 15 بهمن‌ماه در همایش ملی «سیره حضرت زهرا(س)» به ایراد سخنرانی پرداخت و اظهار کرد: درباره دعا در سیره حضرت زهرا(ع) می‌توانیم نگاهی جامع و و به عنوان قطعه‌ای از یک پازل و جزیی از سیره عبادی آن حضرت داشته باشیم. سیره عبادی آن حضرت منحصر در دعا نیست و مباحثی همانند ذکر نیز وجود دارد که تجلیات آن را در تسبیحات ایشان می‌توانیم ببینیم و بسیار هم مورد سفارش واقع شده است.

وی افزود: مسئله دیگر بحث نمازها است که چند نماز مختلف از آن حضرت نقل شده است؛ مثلاً نمازی که سید ابن طاووس آورده یا نماز شب چهارشنبه که در بحارالانوار نقل شده است. مسئله دیگر نذر است که در قرآن کریم در سوره انسان به آن اشاره شده و عموم تفاسیر شأن نزول آن را نذر خانواده اهل بیت(ع) و همینطور فضه خادمه دانسته‌اند.

طاوسی مسرور اظهار کرد: بُعد دیگر دعا است. در مورد دعا باید توجه داشته باشیم که معمولاً آنچه ما با عنوان ادعیه و سنت دعا مورد توجه قرار می‌دهیم، دعا خواندن است، یعنی متونی هست که از اهل بیت(ع) یا رسول الله(ص) رسیده و آن را می‌خوانیم و گاهی به ترجمه آن دقت نمی‌کنیم یا ترجمه را بلد نیستیم و چون سفارش شده این دعا خوانده شود، لذا بسیاری از افراد آن دعا را می‌خوانند که قطعاً مطلوب هم هست، اما بهتر است بین متن و خواننده ارتباط برقرار شود.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی یادآور شد: برخی دعاها نیز برای طلب عافیت است که آداب خاصی ندارد و بعضاً در زندگی و حیات روزمره ما دعا کردن کم رنگ می‌شود. در واقع اینکه انسان دائماً مشغول دعا باشد کمتر شده است، در حالی که گفته شده حتی نمک سفره را هم از خدا طلب کنید. چنین دعاهایی را در سیره حضرات معصومین می‌بینیم، اما متن آن به دست ما نرسیده است و شاید ضرورتی نداشته که به دست ما برسد. بنده در کتاب کافی کلینی حدود چهل دعا با سند صحیح و سختگیرانه مشاهده کردم که حتی یک مورد از آنها در بین ما رایج نیست و خوانده نمی‌شود، اما برخی از دعاها که شاید سند محکمی ندارد، تکثیر و خوانده می‌شود.

وی افزود:‌ اینکه اهل بیت(ع) برای اشخاص مختلف همانند همسایه، اهل محل، نوزاد یا بیماری فلان کس دعا می‌کردند، دقیقاً به همان شکل به ما منتقل نشده، بلکه کلیت آن به دست ما رسیده است. خوب است که ما سمت هر دو مورد برویم. روایتی که از کودکی شاید شنیده باشیم و در ذهن همه ما باشد روایت مشهور «الجار ثم الدار» است که دعا برای مؤمنین و مؤمنات است. از حضرت زهرا(س) نقل شده که ایشان شب جمعه‌ای به مدت زیادی مشغول دعا بوده و فرزند ایشان از مادر خود سؤال می‌کند که چرا برای خودتان یا ما دعا نمی‌کنید که ایشان می‌فرمایند اول برای همسایگان و بعد برای اهل خانه دعا کنید. این نشان می‌دهد که ایشان زمان زیادی را مشغول دعا برای سایرین بوده‌اند. این روایت هم در منابع مختلف امامیه از جمله در کتاب شیخ صدوق آمده و سند آن نیز به امام صادق(ع) می‌رسد.

طاووسی مسرور یادآور شد: این روایت در ذهن همه ما نقش بسته و نشان می‌دهد که چقدر دعا برای دیگران اهمیت دارد که در روایت‌های دیگری نیز منعکس شده است. روایتی وجود دارد که در ساعت حج یا استجابت دعا، دیگران را در دعا کردن بر خود مقدم بدارید. دعایی دیگر که در همین راستاست، دعای حضرت زهرا برای گناهکاران است که به صورت خاص آنها را دعا می‌کرده‌اند. این مورد در بحار الانوار منعکس شده است که خواسته‌اند خداوند گناهکاران از امت پیامبر(ص) را مورد رحمت و مغفرت قرار دهد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: بنده زمانی در مورد اعمال شب قدر مطالعه می‌کردم و دیدم که سید ابن طاووس می‌گوید از افضل دعاها در شب قدر این است که آدم برای گناهکاران دعا کند تا به مسیر حق و صلاح برگردند. مسئله دیگر در ادعیه حضرت زهرا(س) بحث نقل دعا از پیغمبر اکرم است که در اسناد روایت اسم ایشان ذکر شده است و این نشان می‌دهد که این خاندان هم تابع بزرگ و رأس خود یعنی رسول خدا بوده اند. در روایت امام صادق(ع) است که آنچه بیان می‌کنیم تماماً از قول جدمان حضرت رسول الله است.

وی اظهار کرد: یکی از مواردی که در منابع عامه از جمله اهل تسنن نقل شده دعاهای مربوط به ورود و خروج از مسجد است که از طریق حضرت زهرا نقل شده است؛ همان ادعیه‌ای که معمولاً در درب مساجد هم می‌نویسند. بحث دیگر در مورد اوقات استجابت دعا است که در روایت‌هایی که از حضرت زهرا در مقوله دعا به ما رسیده توجه به برخی اوقات دیده می‌شود. مثلاً دعاهای روز شنبه، یکشنبه یا دوشنبه وجود دارد. علاوه بر اینها مثلاً بعد از نمازها ادعیه‌ای از آن حضرت رسیده است. علاوه بر این موردی که در منابع خاصه و عامه ذکر شده به ساعتی خاص از روز جمعه اشاره شده که در آن دعا مستجاب می‌شود.

طاووسی مسرور گفت: در روایات اهل بیت به شب و روز جمعه بسیار توجه شده است و کافی است به مفاتیح الجنان توجه کنیم که به خوبی به این موضوع اشاره کرده‌اند. در واقع بیان شده که ساعتی در روز جمعه هست که دعا در آن اجابت می‌شود. حضرت زهرا از پیامبر سؤال می‌کنند آن چه ساعتی است که می‌فرمایند آخرین دقایق روز جمعه که خورشید در حال غروب است دعا اجابت می‌شود. در ادامه روایت آمده است که حضرت زهرا(س) غلامی را مأمور کرده بودند که به پشت بام برود و هر وقت خورشید در آن موقعیت قرار گرفت اطلاع دهند تا ایشان دعا کنند. مختصر همین روایت در معجم اوسط طبرانی هم نقل شده است.

وی افزود: علاوه بر این موارد، منابع برای مطالعه احادیث حضرت زهرا(س) می‌توانم نقل کنم که ادعیه مربوط به آن حضرت را مرتب و استخراج کرده‌اند. یکی کتابی با عنوان مسند فاطمه زهرا(س) از سید حسین شیخ الاسلامی ترجمه حیدرعلی حیدری است که انتشارات انصاریان به چاپ رسدیه است. چاپی که در دست بنده است در سال 1386 شمسی به صورت دو زبانه منتشر شده و در بالای صفحات متن عربی و پایین متن فارسی و در پاورقی منابع و ماخذ درج شده است. در این کتاب، ادعیه آن حضرت گردآوری شده که حدود سی دعا است و ترتیب خاصی در نقل آنها هم مشاهده نکردم که مثلاً اول دعاهای بلند بعد کوتاه یا بر اساس منابع باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تصریح کرد: اگر بخواهیم مروری داشته باشیم، اولین دعایی که نقل شده، دعا برای طلب حوائج است که دعای نسبتاً مفصلی است و منبع آن هم کتاب «دلائل الامامه» است. یکی از مسائلی که در این دعا خودش را نشان می‌دهد، توسل به اسماء الهی است. ما معمولاً از مقوله توسل، توسل به اهل بیت(ع) را به ذهن خطور می‌کنیم، اما منظور هر چیزی است که به وسیله آن بتوان به خدا توسل جست و یکی از آنها نیز اسماء الهی است. دعای بعدی دعایی پنج کلمه‌ای است که از طریق جبرئیل رسیده و سیوطی آن را نقل کرده و بیشتر مربوط به ذکر است. دعای برای رفع گرفتاری و امور مهم که از کتاب «الدعوات» قطب راوندی نقل شده دعای دیگر است.

طاووسی مسرور یادآور شد: مسئله‌ای که در ادعیه حضرت زهرا(س) توجه من را جلب کرد بحث صلوات است که مکرراً در این دعاها صلوات تکرار می‌شود. در صحیفه سجادیه اهمیت این دعا آنجایی درک می‌شود که برخی بعد از پیامبر تلاش داشتند اسم پیامبر در جامعه کم رنگ شود و حتی زبیر در خطبه خود بر آل پیامبر صلوات نمی‌فرستاد تا آل هاشم قدرت نگیرد. این ادعیه در مقابل دعاهای زبیری هستند. این دعاها جنبه نوعی مبارزات سیاسی داشته است. دعای دیگری که مربوط به هنگام خواب است جزیی از ادعیه اوقات طبقه‌بندی می‌شود و با دعای قبلی که توسط سیوطی نقل شده بود متفاوت است. دعای دیگری وجود دارد که پیغمبر اکرم(ص) به حضرت زهرا(س) به عنوان یک توشه تعلیم دادند که در «مهج الدعوات» سید طاوس است و در آن ذکر صلوات و اشاره به کتب آسمانی پیشین وجود دارد و به تورات، انجیل و قرآن اشاره شده است.

وی افزود: دعای بی‌خوابی، دعای دیگری است که از طریق ائمه روایت شده و سند آن مربوط به ابن اشعث کوفی است. در اینجا روایت شده که حضرت زهرا(س) از بی‌خوابی شکایت به پیغمبر(ص) برد و وی دعایی به حضرت زهرا(ع) یاد داد که از این بی خوابی رهایی پیدا کند. دعای نجات از زندان مورد دیگر است که ادعیه‌ای که در این موارد ذکر شده می‌تواند تعلیمی و برای دیگران باشد چراکه خود فرد در زندان نبوده است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: ما در مورد معصومان نخستین تا امام حسین(ع) با این مسئله مواجه هستیم که در آن زمان تشیع و راویان شیعی خیلی گسترده نبوده‌اند و اسامی راویان بعضاً سنی بوده است و به همین دلیل متأخران امامیه از زمان امام صادق(ع) به بعد به جای نقل آن روایت، روایات امام صادق(ع) و امام باقر(ع) را نقل کرده‌اند تا نمود شیعی داشته باشد و به همین دلیل برخی ادعیه در کتب اهل سنت وجود دارد و در کتب شیعی نیست.

طاووسی مسرور تصریح کرد: دعای دیگر در مورد این است که انسان خواب بد نبیند. دعای دیگر مربوط به دفع شدائد و سختی‌ها است که توسط محدث نوری نیز نقل شده است. دعای نور نیز وجود دارد که به حرز حضرت زهرا(س) مشهور است و برای دفع تب بیان شده است. دعای دیگر برای برآوردن حاجت است. علاوه بر اینها ادعیه هفته به تفکیک روزها از شنبه تا جمعه ذکر شده است که هر کدام در حدود سه تا پنج خط هستند و منبع آن نیز شیعی است. برخی دعاهای تعقیبات نماز نیز وجود دارد که دعاهایی مفصل و هرکدام چند صفحه هستند. یکی دو روایت هم در مورد شکوایه‌های آن حضرت به درگاه خداوند وجود دارد که البته ادعیه‌هایی کوتاه هستند.

وی اظهار کرد: ‌شیعه فقط به اهل بیت(ع) مرجعیت دینی داده است، اما اهل سنت به صحابه هم توجه کرده‌اند و طبعاً برخی از مسائل دینی در میان آنها یا کاملاً با شیعه متفاوت یا حالت رقیق شده آن است، اما قطعاً به این آثار و روایات رجوع کرده‌اند و حتی برخی از روایات منقول از ائمه را حجت شرعی دانسته‌اند.