اجتهاد سنجیده؛ لنگرگاه پشتیبانی فقه سیاسی شیعه

به گزارش ایکنا، نشست کتابخوان تخصصی انقلاب اسلامی، شنبه، ۱۸ بهمن‌ماه، در محل کتابخانه آستان مقدس حضرت معصومه(س) برگزار و به صورت مجازی برگزار شد.

حجت‌الاسلام سیدکاظم سیدباقری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این نشست به معرفی کتاب «فقه سیاسی شیعه» پرداخت و بیان کرد: این کتاب به یکی از مباحث فقه سیاسی شیعه در انقلاب می‌پردازد. مسئله مهم این است که نظام ما براساس نظریه ولایت فقیه طراحی شده که از یکسو جمهوریت به عنوان شکل نظام و از دیگر سو اسلامیت به عنوان محتوای آن مورد توجه بنیان‌گذار نظام بوده و تلاش کرده به لوازم آن وفادار باشد؛ لذا دانشی که این نظام را بیش از هر چیزی پشتیبانی کرده و می‌کند، نظریه ولایت فقیه و دانش فقه سیاسی است. فقه سیاسی شیعه به عنوان دانشی محسوب می‌شود که سابقه بیش از هزار سال در اندیشه سیاسی شیعه دارد و مورد توجه فقها و علما بوده و پس از انقلاب اسلامی، از آنجا که این دانش وارد عرصه قانون و قانون‌گذاری و طراحی گزینه بدیل برای نظام شاهنشاهی شده، وارد عرصه‌های مختلف شده است.

سیدباقری تصریح کرد: اینجاست که به این فکر افتادیم تا ببینیم فقه سیاسی شیعه در چه سازوکاری متحول می‌شود و از حالی به حال دیگر درمی‌آید. از این منظر بود که کتاب «فقه سیاسی شیعه» در دوره معاصر، به منطق تحول فقه سیاسی توجه کرد و ما به این نتیجه رسیدیم که فقه سیاسی شیعه و تحول آن، یک تحول درون‌زاست؛ به این معناکه چنین نیست که فشار بیرون و حوادث زمانه در فقه شیعه اثر بگذارد، بلکه این تحول در درون دستگاه روش اجتهاد شکل می‌گیرد و متحول می‌شود.

وی افزود: آنچه امروزه گرفتار آن هستیم، عبارت از جریان‌های تکفیری است که اساس مشکل آنها این است که با یک روش عقلانی و سنجیده به فهم دین نمی‌پردازند. این امر که می‌تواند موجب هزاران مشکل شود، منجر به تکفیر بسیاری از مسلمانان شده و هزاران مشکل را به همراه داشته است، لذا لنگرگاهی که می‌تواند به صورت دقیق فقه سیاسی شیعه و نظام جمهوری اسلامی را پشتیبانی کند و به صورت منظم متحول کند؛ یعنی فقه شیعه را در یک روند منظم و منطقی متحول کند، عبارت از اجتهاد عقلانی و سنجیده است؛ لذا فقه شیعه بعد از انقلاب نیز با این رویکرد و با توجه به اینکه در پی اعمال قدرت است و می‌خواهد حقوق مردم را به درستی ادا کند، به این امر می‌پردازد و ساز و کارهایی مانند حضور مصلحت، عقلانیت و بهره‌گیری از دانش اصول فقه را در قالب دستگاه اجتهاد پیگیری می‌کند.

در بخش دیگری از این نشست، نوبت به سخنرانی عبدالوهاب فراتی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی رسید. وی در این نشست به معرفی یکی از کتب خود پرداخت و بیان کرد: در این جلسه یکی از کتب خود تحت عنوان «گونه‌شناسی فقهی سیاسی حوزه علمیه قم» را معرفی می‌کنم. ایده اصلی که در این کتاب مطرح کردم، بیشتر به شناسایی جریان‌های فکری سیاسی حوزه قبل و بعد از انقلاب معطوف است. تمام گونه‌شناسی‌هایی که از روحانیت در پیش از انقلاب صورت گرفته، بیشتر به یک دسته‌بندی دوگانه‌ای اشاره دارد که روحانیت را به دو گروه انزواگرا و روحانیون فعال تقسیم می‌کنند.

وی افزود: مراد از دسته نخست، اشاره به گروهی از روحانیت دارد که بر اساس تفسیرهایی که از فقه و اصول فقه کرده‌اند، در پی طرح نظریه‌های سیاسی از فقه نبودند و نگاه منفعت‌طلبانه به دین داشتند، اما برخی از روحانیون، کسانی بودند که می‌گفتند باید به جنبه‌های سیاسی و اجتماعی دین و فقه توجه کرد و نسبت به سیاست نیز بی‌توجه نبود، اما پس از پیروزی انقلاب که روحانیت، رهبری نهضت اسلامی را بر عهده گرفت و به امامت امام خمینی(ره) این انقلاب پیروز شد، عملاً وارد جزئیات بیشتری از سیاست شد و توانست برای حکومت بعد از انقلاب نظریه‌ای مدون در فقه داشته باشد.

فراتی تصریح کرد: از این دوره به بعد شاهد تنازعات و گونه‌های متعدد یا نظریه‌هایی هستیم که با نظریه‌هایی که در سال‌های قبل از انقلاب بود، متفاوت است. اگر در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب، فقها و علمای ما در مباحث عمومی فقه به صورت استطرادی به موضوعات می‌پرداختند، اما روحانیت پس از انقلاب دوست داشت، به مباحث سیاسی خود حیثیت استقلالی ببخشد و فلسفه، اخلاق و فقه سیاسی داشته باشد و به صورت تعریف شده مباحث سیاسی را مطرح کند.

وی بیان کرد: نکته دیگر اینکه اگر روحانیت قبل از انقلاب به صورت کلی به سیاست توجه داشت و تلاش می‌کرد که در حوزه عمومی، بحث‌هایی مانند تعامل با سلطان جائر و یا دادن خراج به دولت‌های وقت داشت، اما در سال‌های پس از انقلاب به صورت گسترده وارد جزئیات زندگی شد و توانست بخش‌های ناگفته سیاست را مورد توجه قرار دهد. به همین دلیل، تصور می‌کنم که روحانیت هیچ‌وقت در تاریخ سیاسی و اجتماعی خود، به اندازه آنچه در این چهار دهه رخ داده درگیر سیاست نشده است، لذا در حوزه کنونی قم، شاهد تنوعات گسترده‌ای از افکار سیاسی در باب حکومت و مسائل درونی و داخلی آن هستیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: فارغ از اینکه روحانیت در ولایت فقیه چه نظری دارد و چه رویکردهایی وجود دارد، مهم این است که روحانیت به صورت گسترده درگیر مسائل سیاسی شده و این می‌تواند قدم میمون و مبارکی برای تحکیم مسئله باشد. از این‌رو توصیه می‌کنم که این کتاب را مطالعه کنید تا به صورت جزئی‌تر با تنوعات افکار آشنا شوید.