کشف قواعد روانی انسان از قرآن و روایات امکان‌پذیر است / روشمندشدن مطالعات دانش‌های نوپدید
رئیس پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث، گفت: معتقدیم که قرآن و متون دینی می‌توانند کمک کنند تا قواعد روانی را کشف کنیم؛ یعنی در حقیقت یک روانشناس تجربی از روی آفریده‌های خدا قواعد حاکم بر رفتار انسان را کشف می‌کند و روانشناس اسلامی می‌خواهد از گفته‌ها و اقوال معصومان(ع) این مسئله را کشف کند که امکان‌پذیر است.
حجت‌الاسلام والمسلمین عباس پسندیده، رئیس پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث، در گفت‌وگو با ایکنا، گفت: تحقیقات روانشناسی اسلامی در کشور وارد مراحل خوبی شده و به ویژه بعد از انقلاب شاهد ورود مراکز دانشگاهی و حوزوی به این‌گونه مطالعات هستیم که عمدتاً متأثر از ورود غربی‌ها به عرصه روانشناسی و مباحث معنویت بوده است.
وی افزود: یکی از چالش‌های جدی و بسیار بزرگ در این مسیر، چالش روش‌شناسی است؛ مراد از روش‌شناسی هم روش برداشت‌های روانشناختی از قرآن و حدیث است و هم روش تحقیق و تحلیل در پژوهش‌های اسلامی - روانشناختی. مراد از روش در اینجا، این است که چگونه معارف روانشناسی قابل استفاده از قرآن و حدیث است.
پسندیده در تبیین این که هر دانشی روش خاص خود را می‌خواهد، گفت: دانش فقه در استفاده از منابع دینی برای تعیین تکلیف عمل مکلفان خیلی پیشرفته است و روش‌شناسی خود را دارد، ولی دانش‌های نوپدید مانند جامعه‌شناسی و روانشناسی، هرچند مطالعاتی صورت می‌گیرد، ولی خیلی از اوقات روشمند نیست و براساس تجاربی که در پژوهشکده داشتیم تصمیم گرفته شد، مبنا و روش‌هایی برای این کار ایجاد شود.
وی با بیان اینکه مراد ما از متون دینی قرآن و حدیث است، افزود: ما یکسری قواعد عامی داریم که در هر پژوهش اسلامی باید رعایت شود و بخش دیگر روش پیشرفته است که به آن روش فهم روانشناختی می‌گوییم؛ یعنی یک گام برداشت‌های عام از متون دینی است و بعد از آن به جنبه‌های روانشناسی آن می‌پردازیم.
نویسنده کتاب‌های روش فهم عمومی و روش فهم روانشناختی متون دینی با بیان اینکه وی در تبیین این بحث دو کتاب را به رشته تحریر درآورده است، افزود: اولین اثر فهم عمومی متون دینی با رویکرد روان شناختی و دیگری روش فهم روان شناختی متون دینی است که مکمل یکدیگر هستند.
وی با اشاره به روش فهم عمومی تصریح کرد: برای اینکه ما از یک متن استفاده کنیم باید متقن و معتبر باشد. متن قرآن کریم واجد این شرایط است ولی احادیث چون دستخوش تغییر و تحریف و جعل شده ابتدا باید اعتبار آن را بسنجیم؛ در برخی پژوهش‌های اسلامی می‌بینیم گاهی اوقات به متونی استناد می‌شود که از اعتبار چندانی برخوردار نیستند. همچنین ابتدا باید واژه‌ها و ترکیبات و اصطلاحات و قرینه‌ها و قواعد فهم جملات مورد دقت قرار بگیرد.
ضرورت اعتبارسنجی احادیث
وی ادامه داد: همچنین جمع‌بندی و تشکیل خانواده متون اعم از آیات و روایات از نکات مهمی است که باید در فهم دین مورد استفاده قرار بگیرد، زیرا برخی با مشاهده چند آیه و روایت یک نظریه می‌دهند، ولی اگر خانواده حدیث و آیه را تشکیل دهند ممکن است از نظریه خود برگردند یا تکمیل کنند که البته متأسفانه گاهی این دقت صورت نمی‌گیرد. البته برخی قواعد بین حدیث و قرآن مشترک است و بخش اندکی هم مختص هر کدام از این متون است. وقتی این مرحله انجام شد محقق به یک فهم عمومی از قرآن و حدیث دست می‌یابد.
رئیس پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی پژوهشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: در مرحله بعد یکسری مفهوم مانند زهد، تقوا، اخلاص، صبر، شکر، تواضع، تکبر و حسادت داریم که نیازمند تعریف روشمند و مفهوم‌شناسی اسلامی است که گاهی نادیده گرفته می‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به فهم مضاف اظهار کرد: در دانش فقه سؤال فقیه این است که تکلیف مردم چیست؟ فلان کار را باید انجام بدهند یا خیر و چگونه و چند بار؛ در اینجا با واجب و حرام و مستحب و مکروه سر و کار داریم لذا اصول فقه در حقیقت اصول فهم فقهی است که واقعاً دانش فربه، دقیق و پیشرفته‌ای است ولی اگر دنبال فهم کلامی باشیم دیگر دنبال تکلیف مکلف نیستیم بلکه دنبال هست‌ها و نیست‌ها می‌رویم؛ یعنی خدا، پیامبر و قرآن هست یا نیست، بهشت وجود دارد یا ندارد؛ در حقیقت باورهای ما را تشکیل می‌دهند بنابراین در اینجا روش فقهی به درد ما نمی‌خورد یا در اخلاق ما دنبال ارزش‌ها و ضدارزش‌ها هستیم و سؤال متفاوت است. در روانشناسی هم همین تفاوت وجود دارد و سؤال کاملاً متفاوتی دارد.
این پژوهشگر قرآن و حدیث گفت: روانشناس می‌خواهد بداند رفتار افراد چگونه شکل می‌گیرد و چه می‌شود که افراد هیجان مثبت و منفی و حال خوب و بد پیدا می‌کنند؛ علم روانشناسی مدرن قواعد حاکم بر روان و رفتار انسان و خلقیات او را تحلیل می‌کند؛ روانشناسی کاری با درستی و غلطی یک فعل ندارد بلکه می‌خواهد چرایی و چگونگی آن را تحلیل کند.
وی اضافه کرد: مثلاً در روایات داریم که «قبلوا اولادکم ...؛ فرزندانتان را ببوسید» اگر آن را به یک فقیه بدهیم با قواعد اصول فقه می‌گوید چون این فعل امر است پس امر کردن دلالت بر وجوب و یا استحباب کند، یا اینکه باید فوراً انجام شود یا با فاصله و اگر یک‌بار انجام دهیم دستور خدا را عمل کرده‌ایم یا باید مکرراً آن را انجام دهیم.
وی اضافه کرد: در دانش روانشناسی ما با این سه مقوله کار نداریم، بلکه می‌گوید فعل دلالت بر امر دارد ولی چرا باید فرزندانمان را ببوسیم و بوسیدن او چه کمکی به او می‌کند و فرزند چه شرایطی دارد که دستور داده‌اند او را ببوسیم و آثار این بوسیدن در روح و روان و شخصیت او چیست؟ لذا فهم فقهی با فهم اخلاقی و روانشناسی متفاوت است؛ این روایت را اگر به یک فرد اخلاقی بدهیم می‌گوید چون خدا دستور به این کار داده ما آن را انجام می‌دهیم و ارزشمند می‌دانیم اما روانشناس با اخلاقی بودن این فعل کاری ندارد، بلکه به تأثیرات روانی آن می‌اندیشید و نمونه‌های فراوانی از این دست روایات و آیات داریم؛ بنابراین مراد از فهم روانشناختی این است که بدون آنکه بر متن چیزی بیفزاییم به پرسش‌های روانشناسی پاسخ دهیم یعنی آثار ابراز محبت در کودکان را تحلیل کنیم.
مطالعه صنع خدا از طریق رفتار و اعمال
استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این سؤال که نقش عقل و تاریخ در این مسیر چیست؟ گفت: یکی از مواردی که کمتر مورد توجه قرار گرفته این است که علوم تجربی و ساینس روی افراد مطالعه می‌کند تا قوانین روانشناختی حاکم بر آنها را کشف کند بنابراین شواهد دانش روانشناسی مردم هستند و از آنها تست و مصاحبه گرفته و روی آنها مطالعه می‌کنند؛ دقت کنید! این افراد در حقیقت همان ساخته‌ها و صنع خدا هستند و یک روانشناس می‌خواهد طراحی خدا را از طریق مطالعه رفتار آن مصنوع کشف کند.
پسندیده تصریح کرد: ما معتقدیم که قرآن و متون دینی می‌توانند به ما کمک کنند تا قواعد روانی را کشف کنیم؛ یعنی در حقیقت یک روانشناس تجربی از روی آفریده‌های خدا قواعد حاکم بر رفتار انسان را کشف می‌کند و روانشناس اسلامی می‌خواهد از گفته‌ها و اقوال معصومان(ع) و قرآن این مسئله را کشف کند و این کار امکان‌پذیر است لذا این دو مسیر در تنافی نیست و هر دو هدف واحدی دارند که از دو مسیر می‌روند.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث با طرح این سؤال که چرا می‌گوییم متن می‌تواند به ما قواعد بدهد، افزود: پزشک نسخه به بیمار می‌دهد که بایدها و نبایدهایی دارد اما این نسخه منطبق بر قواعد پزشکی با پشتوانه پژوهش‌های سنگین است؛ ما دقیقاً در متون دینی هم با این مسئله مواجهیم. مردم مشکلاتی دارند و خدا و اولیاء خدا هم در مواجهه با مردم به قواعد حاکم بر روح و روان و ساختار فکری و جسمی انسان مراجعه می‌کنند و مبتنی بر این قوانین دستوراتی را به بشر می‌دهند؛ مثلاً مخاطب مشکلی داشته و حضرت فرموده است که اگر «زهد» داشته باشی مشکلات بر تو آسان می‌شود بنابراین مطالب قرآن و حدیث مانند نسخه پزشک پشتوانه تئوریک قوی دارد و ما در فهم روانشناختی دنبال کشف این موضوع و قواعد حاکم بر روح و روان انسان هستیم و این دو کتاب روش کار را برای ما توضیح می‌دهد.
انتهای پیام
