گفت‌وگو با مخالفان؛ نمادی بارز از جایگاه حقوق شهروندی در حکومت امیرالمؤمنین(ع)

حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری، عضو هیئت‌ علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در گفت‌وگو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره جایگاه حقوق شهروندی در سیره حکومتی حضرت علی(ع) پرداخت و اظهار کرد: اساساً شهروند به چه کسی اطلاق می‌شود؟ افراد و گروه‌های مختلفی که در یک شهر یا کشور ذیل حکومتی زندگی می‌کنند شهروندند. امیرالمؤمنین(ع) در نامه‌اش به مالک اشتر می‌نویسد که به والی خود، کسی که به عنوان استاندار به مصر می‌فرستد، بگوید که با مردم همانند حیوان درنده رفتار نکن؛ چراکه این افراد برادر دینی و همنوع تو هستند.

وی ادامه داد: می‌توان به خوبی مقوله حقوق شهروندی را از این سخن استنباط کرد. حضرت علی(ع) تأکید می‌کنند که مالک اشتر باید با افراد زیردست خود مهربانانه رفتار کند. امیرالمؤمنین(ع) درباره حق ملت بر حاکم می‌فرمایند که حق شما بر من آن است که شما را تعلیم و آموزش دهم تا جاهل نمانید، چراکه جهل از بدی‌های جامعه است و اگر شهروندان جامعه به درستی آموزش ببینند، قطعاً از جامعه جهانی عقب نخواهد ماند.

مطهری یادآور شد: همچنین حضرت امام علی(ع) تأکید می‌کنند که وظیفه امام است که حد و مرزهای ایمان را به اهل مملکت آموزش دهد و آنها را با تعالیم و فرهنگ دینی آشنا کند. علاوه بر این امام بر پرهیز از چاپلوسی و تملق و نیز آموزش شهروندان برای انتقاد صحیح تأکید می‌کنند. در واقع شهروندان باید یاد بگیرند که نقاط ضعف را بازگو کنند و هر آنچه را می‌بینند تأیید نکنند و اگر احیاناً فردی کاری اشتباهی انجام می‌دهد باید به وی یادآوری کنند. امیرالمؤمنین(ع) ضمن نهی از چاپلوسی می‌فرمایند که با زبانی که با ستمگران سخن می‌گویید با من سخن نگویید و همانند کناره‌گیری از حاکمان تندخو از من فاصله نگیرید. قطعاً ایشان از امپراتوری روم و بیزانس و ایران اطلاع داشتند که ارتباط چندانی میان مردم و حاکمیت وجود نداشت. بنابراین می‌فرمایند که شما آن گونه نباشید و گمان نبرید که شنیدن سخن حق بر من دشوار است.

وی افزود: یکی دیگر از نکاتی که امام علی(ع) به عنوان حقوق شهروندی به آن توجه دارند، آزادی افراد در حق‌گرایی و شناخت حق است. همچنین گروه‌های مختلفی در حکومت ایشان وجود داشتند که از جمله آنها خوارج بودند؛ خوارجی که حکم تکفیر امیرالمؤمنین(ع) را دادند اما ایشان آنها را از امتیازات‌شان محروم نکردند، چراکه آنها را شهروند جامعه خود می‌دانستند، ولو اینکه به باطل گرویدند و حق را نشناختند. ایشان می‌دانستند که این گمراهی ممکن است در اثر جهالت و نادانی باشد. بنابراین در برخورد با سپاه ۱۲ هزار نفری خوارج، ابتدا با آنها گفت‌وگو و بسیاری از آن‌ها را از تقابل با خود منصرف کردند. لذا ۸ هزار نفر از این سپاه جدا شدند، اما مورد دیگری که درباره حقوق شهروندی در سیره و حکومت امیرالمؤمنین(ع) وجود دارد این است که به کارآفرینی برای گروه‌های مختلف توجه می‌کردند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: حضرت علی(ع) علاوه بر کشاورزی، در دوران حکومتشان از مزایای آن زمین‌ها بهره می‌بردند و افرادی را برای زمین‌های خود به کار گرفتند. همچنین زمین‌های بایر  را به افراد مختلف واگذار می‌کردند تا آنها را آباد کنند. این کار چند فایده داشت؛ افراد بیکار نبودند و نیز محصولاتی تولید می‌شد که نیازهای جامعه را تأمین می‌کرد. در واقع تأمین مایحتاج شهروندان از مسائلی بود که امام به صورت جدی به آن توجه می‌کرد. ایشان در مورد فقرا می‌فرمایند کسی که آب و زمین در اختیار داشته باشد دیگر نباید دچار فقر شود و اگر چنین شود، او از رحمت خداوند به دور است. علاوه بر این، حضرت امیرالمؤمنین(ع) به ایمنی و امنیت جامعه توجه می‌کردند. یکبار در یکی از شهر‌های تحت قلمرو امیرالمؤمین(ع) سپاه معاویه شخصی از اهل ذمه را مورد تعرض قرار داد و سپاهیان زیورآلاتش را دزدیدند. وقتی امام این خبر را شنید، گفت که اگر مسلمانی به خاطر این واقعه از شدت ناراحتی بمیرد، سزاوار است. 

مطهری در پایان گفت: همچنین امام علی(ع) به امنیت اقتصادی و برخورداری همگان از عدالت اجتماعی اهمیت می‌دادند. ایشان عدل را به عنوان اساس حکومت مطرح و تأکید می‌کنند که بهترین کار این است که حق ضعفا را از اغنیا بگیرید و این نکته را نیز در ابتدای حکومت خود اعلام کردند و گفتند که اموالی را که ناعادلانه از بیت‌المال برداشته شده و اگر کابین زنان باشد، آنها را باز خواهم گرداند.