تفسیر نشانه‌شناختی؛ بهترین راه برای پیوند نسل جوان با قرآن
استاد سطح خارج حوزه علمیه گفت: امروز اگر قصد داریم که نسل جدید را با تفسیر قرآن مأنوس و آشنا و مرتبط کنیم با تفسیر کلاسیک میسر نخواهد شد، این تفسیر همه زور خود را زده است؛ اینکه در روایت بیان شده اگر شبهات سراغ شما آمد به قرآن رجوع کنید با این روش ممکن نیست و باید سراغ تفسیر نشانه‌شناختی برویم.
به گزارش ایکنا، آیت‌الله احمد مبلغی، شامگاه 20 اردیبهشت در نشست «امکان‌شناسی شناسایی وجوه جدیدی از اعجاز برای قرآن براساس دانش نشانه‌شناسی»، گفت: وجوه جدید یعنی در گذشته وجوهی برای اعجاز مانند اعجاز بیانی و بلاغی بوده است و ما منکر نیستیم، ولی قطعاً منحصر به موارد گذشته نیست. بخش عظیمی از این وجوه در بستر نشانه‌شناسی قابل طرح است.
وی افزود: چون طرح این ادعا جدید است، طبیعتاً مطالب قابل ارائه جنبه بحث نخستین به خود می‌گیرد و نیازمند نقد و بررسی است. ممکن است کسی مدعی شود که در این وجه اعجازی وجود ندارد، ولی بنده معتقدم از این وجه هم قرآن کریم اعجاز دارد.
مبلغی بیان کرد: نشانه‌شناسی علم جدیدی است و از روی این علم حتی می‌توان مواردی از تاریخ را کشف کرد که تاکنون منعکس نشده است؛ این علم اگر در حوزه‌های علمی مختلف فعال شود کارآمدی زیادی دارد؛ از رهگذر نسبت میان واژه‌ها ما به معنای دست می‌یابیم که نشانه هستند.
استاد سطح خارج حوزه با اشاره به شیوه نشانه‌شناسی و تفسیر نشانه‌شناسی از قرآن و روش‌های آن، گفت: از نظر بنده دو روش وجود دارد؛ شیوه نخست تمرکز بر واژگان در جای‌جای قرآن و کشف رابطه آنها با هم و رسیدن به یکسری معانی که این روش مطرح هست، ولی فعال نیست؛ روش دیگر که معتقدم اعجاز است این است که بیاییم نشانه‌هایی را که حامل اندیشه‌ها و قواعدی هستند و در یک آیه یا دو ایه پشت سر هم حضور دارند بررسی کنیم و نگاه خرد داشته باشیم؛ آیه را از منظر نشانه‌شناسی کالبدشکافی کنیم.
وی افزود: وقتی مجموعه قواعدی از یک آیه استخراج شد با مطالعه تطبیقی با آیات دیگر و یا مطالعه انضمامی مفاهیمی به ما می‌دهد که بوی اعجاز می‌دهند و چینش در اینجا برای ما خیلی مهم است. اعجاز در اینجا از تراکم اندیشه‌ها به دست می‌آید. ما دو مسیر برای نشانه‌شناسی داریم، یک مسیر، کلامی است؛ یعنی معتقدیم که خدا عالم و حکیم و قرآن هم کتاب الهی است، بنابراین قابل مقایسه با کلام عادی و معمولی نیست و مملو از نشانه‌هاست؛ خدا العیاذ بالله کلام ناپخته نمی‌گوید. همچنین ممکن است کسی بگوید خدا نشانه را گفته است، ولی آن را پنهان کرده که این هم با حکمت الهی سازگاری ندارد.
کاربرد تفسیر نشانه‌شناسی برای افراد غیرمعتقد
آیت‌الله مبلغی تصریح کرد: مسیر دیگر این است که ما فارغ از اینکه قرآن من عندالله است نشانه‌ها را می‌گیریم در این صورت چون این نشانه‌ها مبتنی بر عقاید و کلام نیست برای افراد غیرمعتقد هم نشانه محسوب می‌شود.
وی با اشاره به تفاوت میان تفسیر کلاسیک و نشانه‌شناسی، اظهار کرد: خود کلاسیک چند دسته است؛ تفسیر عمومی، فقهی یا آیات الاحکام و تفسیر اصولی قرآن؛ تفسیر کلاسیک از هر نوع باشد براساس دلالت‌ها و نشانه‌هاست و مفسر از متن بیرون نمی‌رود، انتزاعی و بریده از مباحث اجتماعی است و در دایره واژگانی و قواعد خاص منحصر است، در حالی که در تفسیر نشانه‌شناسی قصد داریم انبوهی از نشانه‌ها را انبار کنیم؛ لذا باید موضوع مطرح در آیه را بگیریم و بعد آن را به حیطه بین انسان و خدا، بین انسان با انسان و طبیعت ببریم.
استاد حوزه علمیه با اشاره به الزامات نشانه‌شناسی بیان کرد: یک دسته آیات حاوی قصص هستند که نشانه‌شناسی در اینجا راحت است؛ اول باید بدانیم چه کسانی بازیگران این قصص هستند و چه کنش‌های بین آنها واقع شده و نتیجه آن چه بوده است؛ اما دسته دیگر آیات، قصه نیست و مورد مطالعه دقیق مناسبت‌سنجی قرار می‌گیرد؛ یعنی حکم و هنجاری را که قرآن فرموده در فضای اجتماعی، قطعاً کنش و واکنش‌هایی به دنبال داشته است به خصوص اینکه هنجار سختی باشد.
مبلغی اضافه کرد: مثلاً می‌توان حالات روحی حضرت یوسف در زندان و بیرون از آن را می‌توان تحت مطالعه قرار داد، علت و معلول آن را بررسی کنیم. یعنی هم مناسبت‌سنجانه و هم طبیعت‌سنجانه است. در آیه ششم حجرات «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ»؛ این آیه هم تفسیر فقهی، هم اصولی شده و هم می‌توان تفسیر نشانه‌شناسی از آن داشت؛ در تفسیر عمومی گفته می‌شود که آیه در مورد ولید بن عقبه و ماجرای اوست که برای زکات به منطقه‌ای رفت و تصور کردند مردم به استقبال او آمده‌اند تا او را بکشند و ... یا در تفسیر اصولی حجیت خبر ثقه استفاده می‌شود.
وی با بیان اینکه علامه حلی هم از این آیه برداشت کرده است که شهادت انسان فاسق براساس این آیه مورد پذیرش نیست، تصریح کرد: نه تفسیر عام و نه فقهی و اصولی آیه کاری به مناسبت‌سنجی ندارد؛ دایره فعال نسبت به این ایه خیلی محدود است؛ حال اگر همین آیه را از منظر نشانه‌شناسی تفسیر کنیم، ابتدا باید یک حوزه‌ای را در این عرصه در نظر بگیریم و از حیث روشی هم با دانش لازم وارد شویم.
بررسی مناسبت اجتماعی در تفسیر نشانه‌شناسی از قرآن
وی افزود: در تفسیر نشانه‌شناسی اگر مثلا ًحوزه مناسبات اجتماعی را در تفسیر آیه در نظر بگیریم؛ اولین نکته و هنجار این است که اگر فاسقی برای شما خبری آورد فورا نپذیرید و تحقیق کنید؛ دومین نکته این است که از آسیب‌رساندن به یک قوم از روی جهالت خودداری کنید؛ اگر عناصر انسانی فعال در آیه را هم بررسی کنیم اول فرد فاسق و عنصر دوم مخاطب و عنصر سوم انسانی، قوم است.
آیت‌الله مبلغی تصریح کرد: گام دیگر در تفسیر آیه، پدیده‌هایی است که در اثر مناسبات میان این عناصر رخ می‌دهد زیرا در اینجا قرآن خطی را ارائه کرده است؛ قرآن مناسبات میان انسان‌ها را براساس هنجار در نظر گرفته و پدیده‌های ممکن الوقوع مانند پدیده خبر را بیان کرده است. قرآن نمی‌خواهد بپذیرد که خبر تاثیری ندارد و آن را پیش فرض گرفته است؛ زیرا خبر و رسانه گام اول در کنشگری اجتماعی و پیدایش پدیده‌ها در جامعه است.
وی اضافه کرد: پدیده‌های دیگر محتمل‌الوقع در آیه تبیین و بررسی از یکسو و عصبانی شدن و عدم بررسی از طرف دیگر و پدیده دیگر برخورد دو قوم با یکدیگر و احتمالا ندامت و پشیمانی اجتماعی است. گام بعدی ما در تفسیر هم کشف فرایند مناسباتی است که قرآن مطرح کرده است و این فرایند هم باید براساس اولویت باشد، در این صورت می‌توانیم از آن اندیشه‌هایی به دست آوریم؛ اول اینکه اگر کسی خبری آورد فورا او را نکشید و جلوی خبر او را نگیرید بلکه باید بررسی و تبیین کنید.
استاد حوزه علمیه افزود: آیه نمی‌گوید خبر فاسق را نادیده بگیر و منبع اطلاع را از بین ببر و حذف کن بلکه می‌گوید بررسی کن و در برابر خبر، انفعال بیجا نداشته باش؛ همچنین اگر بخواهیم جامعه اصلاح شود باید آن را در گلوگاه اصلاح کنیم یعنی قبل از اینکه آسیبی به جامعه برسد باید بررسی و تبیین صورت بگیرد.
وی با بیان اینکه آیه چند فعل مانند جائکم، فتبینوا، فعلتم، تصیبوا دارد، افزود: یک اسم فاعل دارد و آن نادمین است؛ چرا یک اسم فاعل و چند فعل بیان شده است زیرا اینجا حالت استقرار دارد یعنی اگر جریان کنشگری را در روند ابتدایی کنترل نکنیم در انتها حتما پشیمانی است که دیگر سودی ندارد.
عضو مجلس خبرگان رهبری تصریح کرد: از این نمونه‌ها که مناسبات حاکم را استخراج کنیم در قرآن زیاد است و در این روش حتی واژه‌ها هم برای ما حرف و معانی خاصی دارند و معانی خاصی را به ما منتقل می‌کنند که حتی در تفاسیر عمومی و فقهی و اصولی هم کاربرد دارند و اثرگذار هستند.
وی با تاکید بر اهمیت نشانه‌شناسی افزود: امروز اگر قصد داریم که نسل جدید را با تفسیر قرآن مانوس و آشنا و مرتبط کنیم با تفسیر کلاسیک میسر نخواهد شد، این تفسیر همه زور خود را زده است؛ اینکه در روایت بیان شده اگر شبهات سراغ شما آمد به قرآن رجوع کنید با این روش ممکن نیست و باید سراغ تفسیر نشانه‌شناسی برویم.
انتهای پیام
