دلایل وجود آیات مستثنیات در قرآن

به گزارش ایکنا، نشست علمی با موضوع «آیات مستثنیات و عوامل پیدایش آن» از سوی انجمن علمی - دانشجویی دانشکده علوم قرآنی آمل با ارائه محمدعلی حیدری مزرعه آخوند، استادیار و رئیس دانشکده الهیات یزد و عضو هیئت علمی قرآن و حدیث به صورت زنده در سامانه ادوب کانکت با حضور دانشجویان علوم قرآنی برگزار شد.

حیدری در این نشست با اشاره به اینکه تفاسیر قرآن اهل سنت و علوم قرآنی که بر اساس مبانی فکری و عقیدتی آنان شکل گرفته، با مبانی فکری و تفسیر شیعه کاملاً متفاوت است، گفت: آیات مستثنیات، بر اساس مبانی فکری اهل سنت شکل گرفته و شیعیان نیز در برخی موارد به صورت ناآگاهانه در تفسیر خود از آن استفاده می‌کنند.

وی افزود: واژه مستثنی در لغت به معنای استثنا شده و حکم کلی است که بعضی از افراد از آن استثنا شده‌اند و در اصطلاح علوم قرآن، مستثنیات، آیاتی بر خلاف نزول کل سوره هستند؛ مانند وجود آیات مکی در سوره‌های مدنی و وجود آیات مدنی در سوره‌های مکی.

رئیس دانشکده الهیات یزد تصریح کرد: تعداد آیات مستثنیات در طول قرن‌ها، اضافه شده به طوری که در قرن اول، هیچ آیه مستثنائی وجود نداشت. در قرن دوم که تفسیر «مقاتل بن سلیمان» نوشته شد و همچنین قرن سوم، تعدادی آیات مستثنی به وجود آمد و تا قرن چهاردهم که تعداد این آیات به حدود 300 آیه رسید.

حیدری بیان کرد: در میان شیعیان در مورد آیات مستثنیات اختلاف نظر وجود دارد. برخی وجود این آیات را قبول دارند و بعضی نمی‌پذیرند. از میان مخالفان، «آیت‌الله معرفت» اولین کسی بود که در کتاب «التمهید» به صورت منسجم، آیات مستثنیات را جمع آوری و سپس با ذکر دلیل، آن‌ها را رد کرد.

وی در ادامه با اشاره به دلالیل وجود آیات مستثنا در قرآن، بیان کرد: سه علت برای وجود این آیات ذکر شده است که عبارت از؛ «سبب نزول جعلی»، «تفسیر نادرست برخی از فقرات آیات قرآن» و «خلط میان معیارهای مکی و مدنی» هستند.

رئیس دانشکده الهیات یزد بیان کرد: اهل سنت معتقد هستند سخن پیامبر (ص) و صحابه، قطعی و یقینی بوده و سخن صحابه نزد آنان حکم سخنان امام نزد شیعیان است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، برخی اسباب نزول را جعلی و برخی دیگر را مورد پذیرش دانسته است. بنابراین اگر سبب‌های نزول را بررسی کرده و به جعل و ضعف آنها پی ببریم، تعدادی از آیات مستثنیات کنار می‌رود.

حیدری با تأکید بر اینکه تفسیر نادرست برخی از فقرات آیات قرآن، دلیل دیگر وجود آیات مستثناست، بیان کرد: به عنوان نمونه در آخر آیه 141 سوره مبارکه انعام که خداوند می فرماید: «وَ ءَاتُواْ حَقَّهُ يَوْمَ حَصَادِه»؛ «حق نیازمند را روز جمع آوری محصول بدهید»، اگر این عبارت به زکات تفسیر شود، این آیه مدنی و کل سوره مکی است زیرا حکم زکات در مدینه تشریع شد اما اگر این جمله به انفاق غیر از زکات تفسیر شود، نیاز به در نظر گرفتن زمان نبوده و مکی است. در نتیجه به معنای صدقه بوده نه زکات و نیاز به مستثنا کردن آیه نیست.

وی در پایان در توضیح سومین علت وجود آیات مستثنا، گفت: در میان مفسران و محققان علوم قرآن، تعریف‌های مختلفی از سوره‌های مکی و مدنی بیان شده و معیارهای گوناگونی را برای تعیین این سوره‌ها مطرح کرده‌اند مانند موضوع سوره، خطاب آیات و سوره‌ها، مکان و زمان نزول آیه و سوره. مثلاً در آیه سوم سوره مبارکه مائده در خصوص عبارت «اَلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُم» از دیدگاه مفسران به دلیل آن که مکان نزول آیه نزدیک مکه بوده، پس مکی است اما اگر زمان حجه الوداع را در نظر بگیریم، مدنی است و چون خود سوره هم مدنی است، پس این آیه جزء مستثنیات محسوب نمی‌شود.

بر اساس این گزارش در پایان این نشست علمی که شب گذشته هشتم خردادماه برگزار شد، هر کدام از دانشجویان به بیان سوالاتی پرداخته و به آنها پاسخ داده شد.