بین ارزش داوری معرفتی و اخلاقی تفکیک قائل شویم

 

محمدجواد توکلی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در ابتدای این جلسه اظهار کرد: یکی از مباحث مهم در ارزش شناسی اقتصاد اسلامی، چگونگی ورود ارزش‌ها در نظریه‌های اقتصاد اسلامی است. نظریه‌ بنده که به صورت تحلیلی صورت گرفته می‌تواند به محققان اقتصاد اسلامی در ورود ارزش‌ها در نظریاتشان کمک کند. یافته‌های ما نشان می‌دهد که ارزش‌ها در قالب ارزش‌داوریِ معرفتی و اخلاقی وارد نظریات اقتصاد اسلامی می‌شوند. ارزش‌داوری معرفتی حاکی از جهت‌گیری ارزشی محقق اسلامی در تولید دانش اقتصاد اسلامی است. مهم‌ترین بخش از ارزش‌داوری اخلاقی در اقتصاد اسلامی نیز تعیین و تعریف اهداف نظام اقتصاد اسلامی، رتبه‌بندی اهداف و تدوین شاخص‌های اقتصادی است.

 

وی ادامه داد: یکی از نکات در ارزش داوری اقتصاددانان، تفکیک بین ارزش داوری معرفتی و اخلاقی است چراکه پژوهش با یک ارزش داوری معرفتی شروع می‌شود و این هم در موضوع و هم روش پژوهش و حتی تکنیک‌ها و اصطلاحات تأثیر دارد. تفکیکی که ما انجام داده‌ایم تمایز بین ارزش‌داوریِ ابزاری و غیر ابزاری است. گاهی اقتصاددان ارزش داوری می‌کند و مواردی را ارزشمند می‌داند اما گاهی گفته می‌شود که ارزش‌داوری ارزشمند است، چون ابزاری برای رسیدن به یک هدف دیگر است؛ مثلا می‌گویند کنترل نقدینگی خوب است چون باعث کنترل تورم می‌‌شود.

 

 

توکلی با بیان اینکه در ارزش‌داوری هم بین دو نوع ارزش‌داوری معرفتی و اخلاقی تفکیک می‌کنیم، افزود: در نوع معرفتی، اینکه اقتصاد را چه چیزی تعریف کنیم خودش یک نوع ارزش‌داوری است. در ارزش داوری معرفتی، می‌توانیم به چند حوزه توجه کنیم که شامل موضوع، روش تحقیق، کاربرد نظریه و محتوای نظریه است اما در ارزش‌داوریِ اخلاقی که مهمترین بحث ماست به چهار نوع تفکیک کرده‌ایم که شامل آرمانی، رفتاری، ساختاری و سیاستی است. منظور از ارزش‌داوری آرمانی این است که باید چه ارزشی را دنبال کنیم. در اینجا اهداف و رتبه‌بندی اهداف و شاخص‌ها مطرح است.

 

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) یادآور شد: در رویکرد اسلامی وقتی اهداف را رتبه‌بندی می‌کنیم در واقع می‌گوییم هدف اقتصاد اسلامی هم باید در راستای هدف نهایی خلقت یعنی قرب الهی باشد. در این شرایط ممکن است بگوییم اسلام، تعریف خاصی از عدالت دارد و این نظریه اقتصادی را از جهت ارزشی تحت تأثیر قرار می‌دهد و با نظریه رالز یا آمارتیا سِن در باب عدالت متفاوت است. یکی دیگر از این موارد، ارزش‌داوری اخلاقیِ‌ رفتاری است که در اینجا استانداردهای رفتاری مطلوب را تعریف می‌‌کنیم. در این بخش اقتصاددانان ارزش‌های رفتاری همانند عقلانیت را وارد علم اقتصاد می‌کنند. 

 

توکلی تصریح کرد: ارزش داوریِ آرمانی، غیر ابزاری است، اما سه مورد دیگر به نوعی ابزاری هستند. مثلاً ممکن است گفته شود برای رسیدن به عدالت باید ساختار بازار آزاد یا بانکداری بدون ربا یا اخلاقی را اجرایی کنیم. در اینجا بین مکتب و علم اقتصاد نیز تفکیک کرده و پیشنهاد کرده‌ایم چگونگی ورود ارزش در مکتب و علم اقتصاد متفاوت باشد و از نظریات شهید صدر در باب اقتصاد اسلامی کمک گرفته‌ایم.

 

وی گفت: شهید صدر قواعد حاکم بر توزیع بعد از تولید را بر اساس برداشت خود از عدالت و توازن ارائه داده است و مباحثی همانند تکافل اجتماعی و وظایف دولت را مطرح می‌کند. اما در زمینه علم اقتصاد که بیشتر محل دعواست، موضوع ورود تحلیلی ارزش در دانش اقتصاد اسلامی، اهمیت پیدا می‌کند. کتابی نیز توسط دکتر مرتضی عزتی نوشته شده و رویکرد ایشان این است که رفتار مصرف کننده مسلمان تابع متغیرهای ارزشی نیز هست. 

 

 

حجت‌الاسلام والمسلمین علی جابری، عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) نیز در این نشست به عنوان منتقد به ایراد سخنرانی پرداخت و اظهار کرد: جناب آقای توکلی ارائه مقاله بسیار خوبی داشتند البته بنده معتقدم نوعی تعجیل و شتاب‌زدگی در تدوین مقاله وجود داشته و شاید به خوبی مرور نشده است. 

 

وی افزود: نکته دیگر در مقدمه است که بسیار خلاصه ارائه شده است و البته برخی از مباحث آن نیز تکراری است. مسئله دیگر اینکه فرضیه و مسئله مناسبی ارائه نشده و معلوم نیست قرار است چه چیزی را اثبات کنید. همچنین بیان نشده اثبات این فرضیه چه محدودیت‌هایی دارد و با حل آن چه کمکی به علم اقتصاد اسلامی می‌شود. پیشینه نیز ارائه نشده و معلوم نیست آیا کسانی دیگر آن را ارائه داده‌اند یا خیر و نواقص آن را ارائه نداده‌اند و اینکه اگر هم نواقصی وجود دارد راه حل آن چیست؟

 

حجت‌الاسلام جابری تصریح کرد: همچنین در حالی‌که عنوان مقاله؛ چگونگی ورود ارزش‌هاست اما تصریح نشده که آیا این ورود، انتخاب است یا نیست؟ بحث دیگری با عنوان سنخ شناسی ورود ارزش‌ها در نظریات اقتصادی مطرح کرده‌اید، اما سوال این است که اگر عنوان بحث شما بررسی ارزش‌های موجود در نظریات اقتصادی باشد و در واقع این چگونگی ورود را حذف کنیم، آیا ماهیت بحث فرق می‌کند؟ 

 

 

وی تصریح کرد: علم اقتصاد، علم اثباتی است و رفتار واقعی ما را نشان می‌دهد اما ارزش‌ها ماهیت هنجاری دارند و به تعبیر دیگر همه ارزش‌ها در سرشت واقعی و رفتار ما نمی‌توانند تأثیرگذار باشند و به تعبیر علامه مصباح یزدی، رفتار واقعی دست ما نیست، اما تأثیر مقدمات آن در دست ماست، لذا باید مبانی معرفتی خود را در حوزه، دانشگاه، مدارس، خانواده و منبر تقویت، سپس مبانی انگیزشی را تقویت می‌کنیم لذا در این شرایط حرکت ناخودآگاه به سمت اقتصاد اسلامی خواهد بود.

 

در ادامه توکلی اظهار کرد: البته بنده اصلاحاتی انجام داده و تغییراتی ایجاد کرده‌ام اما واقعیت این است که تعجیلی در آن نبوده و بسیار هم روی آن کار کرده‌ام تا بحث منسجم‌تر باشد اما معتقدم هنوز کارهایی زیادی دارد. درباره ارجاع هم باید بگویم که از سیستمی با عنوان «سلف رفرنس» استفاده می‌کنیم که بر اساس سیستم مؤسسه امام خمینی است که فقط اسم نویسنده و سال و صفحه می‌آید اما کامل آن در فهرست منابع می‌آید. 

 

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) در پایان اظهار کرد: انتقادی که جناب جابری داشتند درباره ورود ارزش در عمل است اما ما در اینجا عمدتاً در زمینه ورود ارزش در نظر بحث کرده‌ایم و می‌خواهیم بگوییم فلان نظریه‌پرداز چگونه می‌تواند از این ارزش‌ها برای ورود به نظریه استفاده کند. درباره چگونگی ورود ارزش‌ها نیز در مقاله تمرکز لازم را داشته‌ایم.