مروری بر معارف توحیدی یک دعا از امام جواد(ع)

عبدالحسین طالعی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‌وگو با ایکنا، به تبیین یکی از ادعیه امام جواد(ع) پرداخت.

متن گفته‌های طالعی را بخوانید؛

محور بحث من دعایی است که از امام جواد(ع) ذیل اعمال ماه رمضان روایت شده است. شیخ مفید کتابی به نام «المقنعه» دارد که شبیه رساله عملیه‌ ماست، منتها با سبک نگارش خاص آن ایام. وقتی به احکام روزه می‌رسد ذیل آن عملی مستحب را از امام جواد(ع) نقل می‌کند. این دعا دو سه سطر بیشتر نیست، ولی مطالب فراوانی دارد. همین دعا را مرحوم محدث قمی در مفاتیح‌الجنان ذیل اعمال مشترک روزها نقل می‌کند. البته این دعا به ماه رمضان اختصاص ندارد و در زمان‌های دیگر هم می‌توان آن را خواند.

متن دعا این است: «یَا ذَا الَّذِی کَانَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ ثُمَّ خَلَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ ثُمَّ یَبْقَى وَ یَفْنَى کُلُّ شَیْ‏ءٍ یَا ذَا الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ وَ یَا ذَا الَّذِی لَیْسَ فِی السَّمَاوَاتِ الْعُلَى وَ لاَ فِی الْأَرَضِینَ السُّفْلَى‏ وَ لاَ فَوْقَهُنَّ وَ لاَ تَحْتَهُنَّ وَ لاَ بَیْنَهُنَّ إِلَهٌ یُعْبَدُ غَیْرُهُ‏ لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً لاَ یَقْوَى عَلَى إِحْصَائِهِ إِلاَّ أَنْتَ فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ صَلاَهً لاَ یَقْوَى عَلَى إِحْصَائِهَا إِلاَّ أَنْتَ‏».

ترجمه تقریبی و آزاد دعا هم این است: ای خدایی که قبل از هر شیئی بوده‌ای، سپس هر شیئی را آفریدی، تو خدایی هستی که باقی می‌ماند در حالی که همه اشیاء فنا می‌شود. ای خدایی که هیچ شیئی مثل تو نیست و ای خدایی که هیچ موجودی نیست، نه در آسمان‌های بالا و نه در زمین‌های پایین و نه در فوق اینها و نه در پایین اینها و نه در مابین این‌ها، معبودی که غیر از تو عبادت شود. توراست حمدی که غیر از خودت هیچ کس نمی‌تواند این حمد را احصا کند. درود بفرست بر محمد و آل محمد، درودی که هیچ کس نتواند آن را غیر از خودت شماره کند.

می‌خواهم هفت نکته را درباره این صلوات کوتاه بیان کنم. باید بدانیم که برخی اشیا کوچکند ولی خیلی گران‌قیمت هستند و این صلوات نیز این‌گونه است.

همین لفظ را بگویید

نکته اول، چرا دعا مهم است؟ دعا بخش خاصی از روایات ماست. در دعا امام معصوم با خداوند متعال خیلی راحت حرف می‌زند. ائمه گاهی اوقات در مواجهه با مردم به لحاظ رعایت ظرفیت مخاطب، هر سخنی را به زبان نمی‌آوردند و گاه به دلیل حضور دشمنان تقیه می‌کردند اما در باب دعا این سخن وجود ندارد. همچنین گاهی احادیث احکام نقل به مضمون شده‌اند؛ یعنی وقتی امام معصوم می‌خواست حکمی را بیان کند، لفظ حکم موضوعیت نداشت و مضمون کافی بود، ولی در باب دعا ائمه تأکید کرده‌اند که همین لفظی را که ما می‌گوییم بگویید و کم و زیادش نکنید.

نیت ورود، نیت رجا

نکته دوم، بسیاری از دعاها برای ماه رمضان بیان شده است ولی همیشه مفیدند. فقها بین نیت ورود و نیت رجا قائل به تفاوت هستند. نیت ورود یعنی دعا را در ماه رمضان به نیت اینکه ماه رمضان است بخوانید و نیت رجا یعنی در هر زمانی دعا را به نیت مطلق ذکر و دعا بخوانید. زیارت جامعه از همین قبیل است و گفتند در حرم‌های ائمه بخوانید ولی به نیت رجا می‌‌توان در مکان‌های دیگر هم خواند.

هم مبدأ، هم معاد

نکته سوم، حضرت می‌فرمایند: «یَا ذَا الَّذِی کَانَ قَبْلَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ ثُمَّ خَلَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ.» باید شیء را به مخلوق معنا کنیم؛ یعنی خداوند همه آفریدگان را آفریده است. باید شیء را به معنای لغوی معنا کنیم نه مصطلح فلسفی. در فلسفه موجودات عالم را به انسان، حیوان، نبات و جماد درجه‌بندی می‌کنند و اسم جماد را شیء می‌گذارند. شیئی که در دعا به کار رفته به معنای مطلق مخلوق است نه مصطلح فلسفی. همه مخلوقات قبل از خلق شدن در عدم بودند. در دعای جوشن کبیر آمده است: «یا من خلق الاشیا من العدم». حضرت در عبارت «وَ یَفْنَى کُلُّ شَیْ‏ءٍ» به معاد اشاره می‌کند؛ یعنی هم مبدأ را متعرض می‌شود و هم معاد را و عبارت «یَا ذَا الَّذِی لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‏ءٌ» تأکیدی بر اصل توحید است.

خلقت و هدایت

نکته چهارم، خلقت را در کار هدایت مطرح می‌کند. در قرآن آمده است که وقتی حضرت موسی می‌خواست خداوند را معرفی ‌کند گفت: «قَالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى». پس خلقت و هدایت دو نعمت ارزشمندی‌اند که خداوند به بشر داده است.

معبود راستین

نکته پنجم، توحید است. حضرت می‌فرمایند که جز خدا در آسمان و زمین معبود به‌حقی یافت نمی‌شود. اگر گروهی پیدا می‌شوند که فرد دیگری را می‌پرستند اشتباه می‌کنند و معبود راستین جز خدا هیچ کس دیگری نیست.

نعمت خدا

نکته ششم از این جمله برمی‌آید: «لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً لاَ یَقْوَى عَلَى إِحْصَائِهِ إِلاَّ أَنْتَ». فرمود: «وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا» یعنی شما نمی‌توانید نعمت‌های خدا را احصا کنید، زیرا هر لحظه‌ از زندگی شما حاوی صدها نعمت است. همین که خدا به من مهلت داد در لحظه بعدی زندگی کنم، یک نعمت است. در لحظه بعد به من اجازه تکلم و تعقل و فکر کردن داد و خیلی از نعمت‌های دیگر. پس وقتی می‌گوید: «لَکَ الْحَمْدُ حَمْداً لاَ یَقْوَى عَلَى إِحْصَائِهِ إِلاَّ أَنْتَ» واقعیت است. هم نعمت خدا فراتر از احصاست و هم شکری که بر عهده انسان است.

سرمایه ارزشمند

نکته هفتم، امام جواد(ع) شکر را به نعمت هدایت پیوند می‌زند. چرا نبوت و امامت یک نعمت شاخص است؟ برای اینکه نعمت‌هایی که خداوند به ما داده سرمایه‌ای از جانب خداست. وقتی سرمایه ارزشمند است، راهنمایی خدا ارزشمند است، چون اگر از این سرمایه استفاده بهینه کنیم، سود کرده‌ایم وگرنه ضرر زیادی می‌کنیم. از اهل بیت و جایگاهشان نمی‌توان به سادگی گذشت، زیرا وقتی تنها راه رسیدن انسان به خدا اطاعت از سفیران فرستاده‌شده است، باید برای شکر این نعمت بزرگ بگوییم که خدایا درجه آنها را بالا ببر.