هزینه‌های گزافی برای دفاع نادرست از دین پرداخته‌ایم
استاد دانشگاه تهران گفت: متاسفانه مشکل کنونی این است که گاهی به بهانه پاسخ به شبهات، شبهات جدیدی تولید می‌کنیم، چون هنوز واقف به اعتقادات نشده‌ایم و در عین حال می‌خواهیم مکاتب و افکار دیگر را نقد کنیم.
به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار، استاد دانشگاه تهران، چهارم مرداد در نشست علمی «نقش امام در علم کلام» که از سوی دفتر قم بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی برگزار شد، گفت: علم کلام متکفل تبیین و دفاع از اعتقادات است و وظیفه متکلم هم در درجه اول استنباط آموزه‌های اعتقادی از دین و در درجه دوم دفاع از آنها و پاسخ به پرسش‌ها و شبهات و رد مکاتب مخالف با دین است.
برنجکار افزود: در خطبه اول نهج‌البلاغه، امام(ع) کارکردهای پیامبر(ص) را مشخص کرده و چون کارکرد امام و پیامبر یکی است می‌توانیم برای امام هم این موارد را برشماریم؛ علی(ع) در استنباط دین، سه کارکرد را برای امام و متکلمان بیان فرمودند؛ اولین کارکرد تذکر به فطرت است؛ روش متکلمان مسلمان تا قرن چهارم به تبعیت از حضرت علی(ع) همین روش بود ولی بعدا کنار گذاشته شد. پس اولین وظیفه امام(ع)، بیدار کردن درون و فطرت انسان با محوریت توحید است، زیرا خدا بنای دین را در وجود انسان نهاده است، گرچه در طول عمر رو به فراموشی می‌رود.
استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران تصریح کرد: در آیات قرآن هم به ذکر اشاره شده از جمله در آیات «وَمَا هِيَ إِلَّا ذِكْرَى لِلْبَشَرِ» و «فَذَكِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرَى»؛ در برخی از این آیات رسالت پیامبر(ص) و قرآن، منحصر به ذکر شده که نشانگر اهمیت این مقوله است. مسعودی در مروج الذهب هم تعبیر «التنبیه علی العهد الذی قدمه الی الذر قبل النسل» را آورده که مؤید تذکر به فطرت است.
برنجکار با بیان اینکه دومین کارکرد امام، زنده کردن و احیای عقول است، تصریح کرد: ما معمولا عقل و وحی را از هم جدا می‌کنیم ولی تعبیر «یثیروا دفائن العقول» نشان می‌دهد امام با تکیه بر وحی، عقل را احیاء می‌کند؛ در شیعه به تبعیت از ائمه(ع) روایات عقل تضعیف نشده و منبع مستقل در استنباط تلقی شده است ولی در اهل سنت چنین چیزی نداریم و شاهد تضعیف روایات عقل هستیم.
عقل بدون وجود امام مدفون است
استاد حوزه و دانشگاه گفت: تعبیر؛ اثاره کردن دفائن عقول جالب است یعنی عقل، دفن شده است و باید احیا شود؛ شیخ مفید گفته تا امام نباشد ما از منبع عقل هم محروم هستیم. 124 هزار پیامبر(ص) و 14 معصوم آمده‌اند و عقول رشد کرده تا چیزهایی فهمیده‌اند؛ به نظر شیخ مفید اجماع امامیه این است که عقل محتاج به امام است.
تلازم عقل و وحی
برنجکار اضافه کرد: در قرآن کریم در آیه 269 بقره فرموده است: يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ؛ یعنی خدا عقل را به دفینه‌هایش متذکر می‌شود و چنین فردی واجد حکمت است؛ بنابراین اگر کسی وحی را کنار بگذارد از عقل محروم و برعکس کسی که عقل را کنار بگذارد از وحی محروم شده است؛ یعنی اینها دو مقوله تعاملی هستند نه اینکه بخشی از استنباط دین از عقل و بخشی از وحی باشد.
وی با بیان اینکه وجدانیات، توجه دادن انسان به علوم حضوری در درون اوست، افزود: این مسئله را هم می‌توان در مقوله عقل قرار داد و حتی مستقل به آن اشاره شود و یکی از کارکردهای امام، تذکر انسان به وجدانیات اوست؛ پس اثاره عقل، تعلیم وجدانی، تذکر به فطرت و تعلیم امور اعتقادی مانند سرنوشت انسان در بهشت و جهنم و قیامت از مهمترین کارکردهای امام معصوم(ع) به لحاظ کلامی و در مقوله استنباط است.
برنجکار اظهار کرد: کارکرد دیگر امام در تعامل با عقل این است که مقدمات اعتقادی در اختیار ما قرار می‌دهد و ما با ضمیمه‌کردن عقل می‌توانیم نتیجه‌گیری کنیم؛ مسئله دیگر نقش امام در آموزش روش و چگونگی فهم و استنباط و دفاع از دین است. امام(ع) در مواجهه با یک ملحد معتقد به چندگام هستند؛ گام اول تذکر به فطرت، گام دوم برهان عقلی و گام سوم جدال احسن است.
برای پاسخ به شبهه، شبهه جدید تولید می‌کنند
وی با تاکید بر این نکته که متاسفانه گاهی به بهانه پاسخ به شبهات، شبهات جدیدی تولید می‌کنیم، گفت: چون هنوز خودمان واقف به اعتقادات نشده‌ایم و متاسفانه هزینه‌های زیادی هم پرداخت کردهایم؛ حتی برخی اساتید ما به جای دفاع از دین چنان در مباحث غربی غرق شدند که همانجا ماندند و حتی به مخالفت دین کشیده شدند زیرا بنای اعتقادی محکمی نداشتند. به همین دلیل در روایات فرمودند که اول کلام قرآن و اهل بیت(ع) را یاد بگیرید و بعد محاجه کنید.
برنجکار اظهار کرد: نکته دیگر اینکه علاوه بر محتوا باید روش دفاع از دین هم درست باشد؛ در روایت نقل است که مامون گفت شما که می‌گویید باید متن و روش دفاع از دین مستدل باشد چرا ابراهیم(ع) در مواجهه با خورشید و ستاره پرستان خلاف گفت و امام فرمودند که شما قرآن را درست نمی‌خوانید، ابراهیم بیانش را سؤالی مطرح کرد نه اینکه بخواهد خورشید و ستاره‌پرستی را بپذیرد. در روایت دیگری بیان شده که از امام پرسیدند که شما جدال را نهی کرده‌اید و امام فرمودند که من چگونه نهی کنم در حالی که قرآن فرموده جدال احسن داشته باشید، من از جدالی نهی کردم که روش و محتوایش درست نباشد.
برنجکار اضافه کرد: شرایط زمان و مکان و وضعیت مخاطب و شرایط اجتماعی و سیاسی هم باید در دفاع از دین رعایت شود؛ ضمن اینکه اصل و اساس بر مناظره و بحث با مخالفان نیست بلکه اصل تذکر بر فطرت و اثاره عقل است؛ به صورت طبیعی مردم براساس فطرت و عقلشان، آموزه‌های دین را می‌پذیرند، ولی برخی شبهه درست می‌کند و یا شبهه دارند که برای آنها باید وارد مراحل بعد شویم.
تعلیم روش درست در دفاع از دین
استاد پردیس فارابی دانشگاه تهران گفت: یکی از مراحل دفاع از دین، تبیین درست است؛ ائمه(ع) در این مقوله مطالب مهمی دارند؛ اول اینکه باید به موضوع توجه کرد؛ مثلا جبر و اختیار جزء تعلیمات وجدانی است ولی باز 95 درصد در علوم مختلف جبری هستند و درصدی هم تفویضی هستند ولی تعلیم ائمه(ع) امر بین الامرین است. یکی دیگر از مواردی که ائمه فرموده‌اند توجه به شرایط زمان و مکان است؛ مثلا در بحث حدوث و قدم قرآن، دعوا و جنجال زیادی بود ولی ائمه(ع) از به کار بردن این واژه‌ها پرهیز دادند و فرمودند قرآن، قرآن است و قدمت و حدوث آن معنا ندارد؛ امام رضا(ع) هم در تبیین این مسئله فرمودند: هر چیزی غیر از خدا، مخلوق و قرآن کلام خداست؛ امام بدون اینکه وارد این دعوا شوند و دامن بزنند قرآن را به عنوان کلام خدا تبیین فرمودند.
وی افزود: روش ذکر مبانی، تکیه بر مفردات، روش ذکر لوازم و بیان احتمالات مختلف، روش طرح سؤال و جواب، روش تمثیل، روش ذکر مصداق و ... از راه‌هایی است که ائمه(ع) در دفاع از دین به ما تعلیم داده‌اند؛ روش دیگر هم اثبات با برهان خلف است که ریشه در قرآن دارد «لو کان فیهما آلهة الا الله لفسدتا»؛ همچنین روش ابطال یک مطلب، بیان احتمالات مختلف و ابطال همه آنهاست؛ امام صادق(ع) با خوارج چنین جدالی در مورد حکمیت و اتهام کفر به امام(ع) داشتند؛ امام صادق(ع) خطاب به خوارج فرمودند که از دو حال خارج نیست؛ اول اینکه آیا پیامبر(ص) می‌دانست که امام علی(ع) کافر می‌شود یا خیر، اگر نمی‌دانست که نبوت او زیر سؤال است. پس قطعا می‌دانست و بعد فرمودند که آیا پیامبر(ص)، امام علی(ع) را به خاطر ایمانش ستود و جانشین خود کرد یا به خاطر کفر و اگر حرف شما درست باشد نباید او را جانشین خود می‌کرد. پس حرف شما باطل است. بنابراین امام هم در مسائل تعبدی و هم مسائل عقلانی و فطری و در دفاع از دین نقش اصلی را دارند و در جزئیات محتوا و روش هم اوامری دارند؛ گرچه در بدو امر مراد از علم کلام همان بحث محتواست.
انتهای پیام
