راه حل مشکل‌القرآن رجوع به آراء ائمه(ع) است

به گزارش ایکنا، حسین مرادی زنجانی، استاد دانشگاه آزاد اسلامی زنجان، 5 شهریورماه در نشست علمی «مشکل‌القرآن» که از سوی کانون زبان قرآن برگزار شد، گفت: براساس نقل سیوطی، فردی به محضر ابن عباس رفت و از تعارضات قرآن سخن به میان آورد و گفت: قرآن در آیه 23 انعام فرموده است که «ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا وَاللَّهِ رَبِّنَا مَا كُنَّا مُشْرِكِينَ»؛ مشرکین در قیامت به زبان آمده و می‌گویند ما مشرک نبودیم یعنی شرم خود را کتمان کردند ولی در تعبیر دیگری در آیه 42 نساء فرموده است؛ «يَوْمَئِذٍ يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَعَصَوُا الرَّسُولَ لَوْ تُسَوَّى بِهِمُ الْأَرْضُ وَلَا يَكْتُمُونَ اللَّهَ حَدِيثًا» یعنی خدا فرموده مشرکین نمی‌توانند چیزی را از خدا کتمان کنند، این دو در تضاد با هم هستند و در واقع مشرکین کتمان کردند.  یا در آیه 101 مؤمنون؛ «فَإِذَا نُفِخَ فِي الصُّورِ فَلَا أَنْسَابَ بَيْنَهُمْ يَوْمَئِذٍ وَلَا يَتَسَاءَلُونَ» فرموده است که از هم نمی‌گرسند ولی در آیه 50 صافات؛ «فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ يَتَسَاءَلُونَ» تاکید دارد که از همدیگر سؤال می‌کنند.

وی افزود: در جای دیگری فرموده است که زمین را در دو روز بعد از آسمان آفرید ولی در آیه شریفه دیگر فرموده است که زمین قبل از آسمان خلق شده است و اینها با هم متعارض هستند، یا عبارت «کان الله» در قرآن زیاد به کار رفته که متعلق به ماضی و زمان گذشته است یعنی آیا خداوند قبلا عزیز و حکیم و مقتدر بوده و الان نیست و ابن عباس هم پاسخ او را داده است، مثلا در مورد آیه فلا انساب بینهم و آیه متضاد آن جواب داده است که وقتی نفخ صور اول انجام شود، هیچ نسبتی بین مردم برقرار نیست و سؤالی نمی‌پرسند ولی در نفخ صور دوم مردم برمی‌خیزند و از همدیگر سؤال می‌کنند.  یا در مورد کان الله می‌گوید یعنی همیشه بوده و هست.

دامنه وسیع مشکل‌القرآن

مرادی زنجانی با بیان اینکه سیوطی در بحث مشکل‌القرآن این مسائل را ذکر کرده است، اظهار کرد: البته اگر به کتب مشکل‌القرآن‌های دیگر رجوع کنیم خواهیم دید که مشکل‌القرآن فقط به موارد متناقض ختم نمی‌شود بلکه انوع مشکلات دیگر هم مطرح است و در حقیقت هر نوع مشکلی در مسیر قرائت و فهم قرآن مانند مشکل بیانی، بلاغی، اعرابی و تعارض و مفهومی و... باشد موضوع علم مشکل‌القرآن است و براین اساس علم مشکل‌القرآن به نوعی بخشی از تفسیر قرآن است البته به این شکل که آیات گزینش شده‌اند که نمونه آن در تفسیر صحیح آیات مشکل آیت‌الله سبحانی وجود دارد؛ ناسخ و منسوخ و اعراب هم بخشی از تفسیر هستند ولی در مشکل، آیات گزینش می‌شوند ولی در اعراب آیات گزینش نمی‌شوند.

استاد دانشگاه آزاد اسلامی زنجان بیان کرد: تاویل مشکل‌القرآن ابن قتیبه معروف‌ترین اثر در مورد مشکل‌القرآن است که در قرن سوم نوشته شده است گرچه قبل از ایشان هم آثاری وجود داشته است، اضافه کرد: ابن قتیبه بابی را در مورد اشکالات موجود در قرائات باز کرده و مواردی را که ادعا شده خطاست مورد بحث قرار داده است. از جمله در مورد بحث تعارض در بین آیات استادانه جواب داده است؛  مثلا درباره آیه «لا یسئل عن ذنبه انس و لا جان» ابن عباس معتقد است این در مقطعی از قیامت رخ می‌دهد  و در موطن و مقطعی دیگر از مجرمین سؤال خواهد شد.

وی افزود: استاد یوسف شعار، برخی آیات مشکل را به درستی تفسیر نکرده است که آیت‌الله سبحانی ناظر به اصلاح آراء وی، کتاب تفسیر صحیح مشکل‌القرآن را نوشته‌اند. در کتاب الاحتجاج طبرسی هم نقل شده است که زندیقی نزد امام علی(ع) آیات قرآن را خواند و گفت که قرآن از تناقض پر است و اگر این اختلافات در قرآن نبود من مسلمان می‌شدم؛ وی به تعبیر قرآنی مانند؛ «نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ» و «وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا» و تضاد بین آنها اشاره کرد و امام جواب دادند که در تعبیر نخست یعنی آنها خدا را در دنیا فراموش کردند و خدا هم در قیامت ایشان را فراموش کرد و در تعبیر دوم هم یعنی خدا خیرخواه آنها نبود و سراغی از آنها نگرفت نه اینکه خدا فراموش‌کار باشد.

مرادی زنجانی تصریح کرد: سها هم در دوره معاصر موارد متعارض زیادی را به زعم خود از قرآن جمع‌آوری کرده و نام آن را نقد قرآن گذاشته است؛ در خشی از این اثر اتهاماتی به انبیاء زده که با عصمت ایشان در تضاد است و کتبی با عنوان «تنزیه الانبیاء» را در رد چنین اتهاماتی نوشته‌اند.

راه حل مشکل‌القرآن رجوع به ائمه(ع) است

وی با تاکید بر اینکه باید دنبال راه‌حل‌های ائمه(ع) برای جواب به مشکل‌القرآن برویم، افزود: برای رفع این تعارضات راه حل‌های زیادی به کار رفته است، برخی موارد به ناسخ و منسوخ اشاره شده و گاهی به مباحث لغوی و اشتراک لفظی پرداخته شده است؛ یا از منطق کمک گرفته می‌شود، یعنی دو موضوع متضاد علاوه بر اشتراک در موضوع باید در 8 مورد دیگر مانند جهت هم اشتراک داشته باشند تا یک یا دو مورد متعارض را بتوان پذیرفت ولی در آیات ذکر شده این مسئله وجود ندارد.

وی افزود: البته این سؤال جدی مطرح است که آیا این راه حل‌ها واقعا باعث حل مسئله می‌شود یا به نوعی توجیه است و خودش مشکلات دیگری را به میان می‌آورد. ضمن اینکه آیا تناقض‌یابی در قرآن و دنبال رفع تناقض رفتن درست است یا خیر؟ و چه بایسته‌هایی دارد. قرآن اگر صرفا یک متن بود تناقض‌یابی جا داشت ولی اگر مسیر ائمه(ع) را برویم خیلی از این موضوعات جای طرح ندارد.

مرادی زنجانی اضافه کرد: خیلی از مواردی که به عنوان مشکل‌القرآن از سوی برخی علمای اسلامی مطرح شده است اصلا مشکل نیست بلکه مشکل‌سازی شده است.

نظر امام صادق(ع) درباره آیه اکمال

وی به ذکر مثالی درباره آیه اکمال دین پرداخت و گفت: این آیه به عنوان یکی از آیات مشکل مطرح شده است و بین شیعه و سنی درباره آن دعوا وجود دارد و اختلاف هم در سبب نزول آن است؛ مثلا در دوره معاصر، یوسف شعار معتقد است که این آیه کاملا مرتبط با قبل و بعد است و شان نزول آن غدیر نیست زیرا با سیاق قبل و بعد سازگار نیست ولی آیت‌الله سبحانی مفصل پاسخ داده و آورده است که وقتی ما دلیل قطعی داریم سیاق دخالتی ندارد.

وی افزود: راه حل امام صادق(ع) این است که بر سر تاریخ دعوا نکنید؛ فردی خدمت ایشان رسید و از معنای «یصلون ما امرالله...» پرسید و حضرت جواب دادند مراد محبت و مودت اهل بیت(ع) است و بلافاصله تاکید فرمودند که جزء افرادی نباش که تنها یک برداشت خاص را به یک آیه منحصر می‌کنند و هیچ برداشت دیگری را درست نمی‌دانند؛ براین اساس، چه منافاتی وجود دارد که مراسم غدیر خم برگزار شده و پیامبر(ص) در حالی که دستان علی(ع) را بالا بردند آیه؛ «الیوم اکملت لکم دینکم ...» را قرائت فرموده باشند. این توجیه چه اشکالی دارد؟ چرا باید قرون متمادی بین شیعه و سنی در اینکه شان نزول آیه چیست اختلاف و دعوا باشد.

مرادی زنجانی تاکید کرد: برخی برای توجیه، مطالب نادرستی بیان کرده‌اند از جمله اینکه اعلام حرمت خون و گوشت خوک و ... که قبل از تعبیر «الیوم اکملت ...» آمده باعث یاس کفار نمی‌شود و چیز مهمی نیست بنابراین شان نزول آیه حتما درباره غدیر است. یعنی کل حلال و حرام الهی که باعث ایجاد مرز بین اسلام و ادیان دیگر است را کنار می‌گذاریم. آیا اگر این حرام‌ها را کنار بگذاریم دین ناقص نخواهد شد؟ آیا انقلاب اسلامی و وجود امام خمینی(ره) اکمال دین نیست؟ بنابراین باید در رفع اختلاف و مشکل‌القرآن به راه حل‌های ائمه(ع) از جمله امام صادق(ع) که اشاره شده مراجعه کنیم.