شیخ محمد خیابانی؛ معلم هویت‌‌ساز

شیخ محمد خیابانی روحانی مبارز، واعظ، آزادی‌خواه و از فعالان سیاسی دوره انقلاب مشروطه ایران بود. وی فرزند حاج عبدالحمید تاجر خامنه‌ای، در سال ۱۲۹۷ قمری در شهر خامنه دیده به جهان گشود تحصیلات مقدمات و ادبی را در زادگاهش گذراند. او در نوجوانی همراه پدر در تجارتخانه به کارهای تجاری و آموختن رمز و راز داد و ستد و آشنایی با شیوه‌های اقتصادی زمانه سپری کرد. در پی کسب علم، کسب و کار تجاری را رها کرد و در تبریز به تحصیل علوم دینی پرداخت و به سلک روحانیت و علمای دین درآمد.

زندگی شیخ محمد خیابانی پس از پیروزی مشروطیت در سال ۱۳۲۴ ق(۱۲۸۵ ش) با تأسیس انجمن ایالتی آذربایجان در تبریز، وارد مرحله تازه‌ای شد. وی از اعضای برجسته انجمن بود و از ارکان فکری و رهبری آن محسوب می‌شد و بی‌گمان در هدایت آن نهاد انقلابی و مردمی ‌نقشی مهم داشت. پس از خلع محمدعلی شاه از حکومت، انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی آغاز شد. خیابانی که سابقه درخشانی داشت مردم تبریز نیز به پاس این نیکنامی ‌و صداقت و شجاعت وی را در سی سالگی به نمایندگی خود در مجلس شورای ملی انتخاب کردند. خیابانی از آن پس، در سنگر قانونگذاری، خود را وارث هزاران شهید انقلاب می‌دانست و با موضع ‌گیری‌های آگاهانه و ضداستبدادی و استعماری، به دفاع از حق مسلم مردم ستمدیده ایران پرداخت.

میکائیل جمال‌پور، عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور تبریز، در گفت‌وگو با ایکنا از آذربایجان‌شرقی، با بیان اینکه شیخ محمد خیابانی یکی از قهرمانان و بزرگان ما است، گفت: شیخ محمد خیابانی یک روحانی و عالم بزرگ در تبریز و از پیشگامان مبارزات مردم آذربایجان بود که در مقابل استبداد داخلی و خارجی ایستادگی و در مجلس شورای ملی دوم در کنار شهید مدرس در مقابل اولتیماتوم روسیه با تمام توان مقاومت کرد.

وی بیان کرد: یکی از نکات برجسته در روند مبارزاتی شیخ محمد خیابانی این بود که آذربایجان را جزو لاینفک ایران اسالامی می‌دانست و هدف از قیام خویش را برقراری عدالت اجتماعی و آسایش عمومی بیان می‌کرد و می‌خواست حکومت مردمی و قانونمند را در سطح آذربایجان آغاز و در سراسر کشور برپا کند.

جمال‌پور با اشاره به کارنامه درخشان تبریز و آذربایجان در مبارزات ضداستماری و ضداستبدادی در یک سده اخیر، خواستار تبیین بیش از پیش این نقش آفرینی شد.

این استاد دانشگاه گفت: تبریز نه تنها صرفاً در جریان نهضت تنباکو و یا دوران مشروطیت که از آن تاریخ به بعد در جریانی قرار گرفته که باید نام آن را جریان مبارزه با استعمار و استبداد در یکصد سال گذشته نامید.

وی گفت: امروز ما بر دوش بزرگان ایستاده‌ا‌یم و اگر در عرصه‌های مختلف علمی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی حرفی برای گفتن داریم به خاطر سرمایه‌های گذشته است و اگر آن سرمایه‌ها را نادیده گرفته و فراموش کنیم، برای آیندگان هیچ ارثی بر جای نخواهیم گذاشت.

نقش آذربایجان در مبارزات ضداستمعاری

در ادامه کریم میمنت‌نژاد، نویسنده و پژوهشگر، نیز اظهار کرد: شیخ محمد خیابانی نماینده دور دوم مجلس شورای اسلامی بود که در سال 1290 روس‌‌ها اولتیماتومی به مجلس ایران دادند و در آن ایران مورد تهدید قرار گرفت که اگر شرایطی که آن‌ها گفته‌اند، مورد قبول ایران قرار نگیرد، وارد خاک ایران خواهند شد.

وی ادامه داد: علی‌رغم قبولی این اولتیماتوم توسط مجلس ایران، روس‌ها وارد خاک ایران شدند و شیخ محمد خیابانی در پی این قضیه، تشکیلاتی در آذربایجان و تبریز به نام فرقه دموکرات ایران به راه انداخت.

میمنت‌نژاد افزود: این فرقه دموکرات در پی اولتیماتوم روس‌ها و این که نمی‌خواستند دولت و مجلس ایران این اولتیماتوم را قبول کند، به راه انداخته شد. اما دولت ایران این اولتیماتوم را قبول کرد و شیخ محمد خیابانی از مجلس رفت و مدتی در مشهد ماند و سپس به روسیه رفت و دوباره از روسیه به تبریز برگشت.

وی مطرح کرد: انقلاب روسیه در ایران تأثیر داشت و باعث شد که شیخ محمد خیابانی فرقه دموکراتی را که قبلاً به راه اندخته بود، مجدد آن را فعال کند و روزنامه‌ای را به نام «تجدد» به‌عنوان ارگان رسمی این فرقه معرفی کرد که به موارد اصلاحات و این‌گونه مسائل پرداخت می‌کرد.

نویسنده و پژوهشگر اضافه کرد: در سال 1296عثمانی‌ها وارد ایران شدند؛ روس‌ها از طرفی و عثمانی‌ها هم از طرف دیگر ایران را در برگرفته بودند.  از اهداف مهم عثمانی‌ها دستگیری اعضای فرقه دموکرات و تبعید کردن برخی از آن‌ها بود که در پی این هدف، افرادی مانند شیخ محمد خیابانی، بادامچی و اسماعیل نوبری را دستگیر کرده و به ارومیه بردند و آن‌ها را مدتی زندانی کردند.

این مدرس دانشگاه، گفت: زمانی که عثمانی‌ها تا حدودی در ایران حاکمیت داشتند، حاکم تبریز فردی به نام مکرم‌الملک و ملقب به قائم مقام بود و خانه این قائم مقام همان پارک قائم مقامی است که در پل قاری «قاری کورپوسی» قرار دارد و البته این مکرم‌الملک پسر یحیی عدل پدر جراحی ایران است و مکرم‌الملک کاملاً قصد اضمحلال فرقه دموکرات و دستگیری آزادی خواهان را داشت.

وی افزود کرد: در کنار این قضیه، مصادف با دوره چهارم انتخابات مجلس شورای ملی، وثوق‌الدوله رئیس دولت ایران شد و شیخ محمد خیابانی هم دوباره در این انتخابات شرکت کرد و وارد مجلس شد.

این تاریخ پژوه اظهار کرد: وثوق‌الدوله بدون اطلاع مجلس قراردادی به نام قرارداد 1919 را امضا کرد و شیخ محمد خیابانی هم به این کار او اعتراض کرد و حرفش این بود که قرارداد باید به تصویب مجلس برسد اما اعتراض شیخ محمد خیابانی به جایی نرسید و بسیاری مسائل پارلمانی دیگر پیش آمد.

وی ادامه داد: در همین زمان که قزاق‌ها هم در ایران بودند و تعدادی مستشار سوئدی به ایران آمده بودند و تعدادی نیروی نظامی را در ایران تربیت می‌کردند، رئیس دولت، وثوق‌الدوله، این نیروهای سوئدی را که مستشاران نظامی بودند، مامور کرد تا فرقه دموکرات را به طور کل از میان بردارند و افرادشان را دستگیر کنند.

میمنت‌نژاد بیان کرد: شیخ محمد خیابانی در پی این قضیه در تاریخ 1299 قیام کرد و اعضای فرقه دموکرات ایران به رهبری خیابانی با این قیام، طی دو روز تمامی ادارات تبریز را متصرف شدند و شعارشان حفظ استقلال مملکت و تأمین آتیه و تحکیم مواد قانون اساسی بود و این قیام شش ماه به طول انجامید.

این مدرس دانشگاه گفت: یکی از کارهایی که در حکومت شش ماهه شیخ محمد خیابانی مد نظر بود، این بود که ارتش ایران باید به‌صورت منظم تشکیل یابد چون در آن دوران قاجاریه از هم پاشیده بود و حکومت پهلوی اول هم شکل نگرفته بود و اوضاع کشور نابسامان بود و دومین نکته‌ای که مد نظر داشتند این بود که کابینه دولت باید صالح و مقتدر باشد و تعدادی اصلاحات اقتصادی هم اتفاق بیفتد چون مملکت را گرسنگی در بر گرفته بود.

وی اظهار کرد: این نهضت را خیابانی از تبریز شروع کرد و می‌پنداشت که به دنبال تبریز، شهرهای دیگر هم به این نهضت خواهند پیوست ولی این اتفاق نیفتاد. شیخ محمد خیابانی تشخیص داد که او را به تجزیه طلبی و جداسازی آذربایجان از ایران متهم خواهند کرد بنابراین یک شعار به شعارهایش اضافه کرد و گفت: «آذربایجان جزو لاینفک ایران است.»

این تاریخ پژوه بیان کرد: در اواسط این قیام کابینه روس سقوط کرد و مشیرالدوله رئیس دولت شد و قصد مذاکره با شیخ محمد خیابانی را کرد ولی او این مذاکره را نپذیرفت. مشیرالدوله، عین‌الدوله را که حاکم اردبیل بود، مامور سرکوب شیخ محمد خیابانی کرد اما او که نماینده دولت هم بود، این کار را نپذیرفت و گفت که نمی‌خواهد دستش به خون شیخ محمد رنگین شود و در نهایت مشیرالدوله، مخبر‌السلطنه هدایت را که وکیل و نماینده مجلس بود، به‌عنوان والی آذربایجان به تبریز فرستاد و شرط گذاشت که قیام شیخ محمد خیابانی را به کلی سرکوب کند.

این نویسنده و پژوهشگر، ادامه داد: فردی مانند حاکم اردبیل که خود جزو حاکمیت بود، آن کار را قبول نکرد اما فردی که خود وکیل ملت بود، این کار را پذیرفت، به تبریز آمد و تعدادی از نیروهای قزاق را مامور کرد تا تمام افرادی را که به فرقه دموکرات ایران مربوط بودند، دستگیر کنند.

میمنت‌نژاد افزود: قزاق‌ها افراد فرقه دموکرات را پیدا کردند و بسیاری از آن‌ها را کشتند و در نهایت دو کودک جای شیخ محمد خیابانی را لو دادند و گفتند ما دیدیم که او به خانه همسایه رفت و در نتیجه قزاق‌ها شیخ محمد خیابانی را در 22 شهریورماه 1299 شمسی کشتند و جنازه‌اش را روی نردبانی گذاشته و به عالی قاپو بردند.

وی در پایان اظهار کرد: مخبرالسلطنه دستور داد که او را سریع دفن کنند و برای همین او را به‌صورت موقت در سیدحمزه دفن کردند و بعدها قبر او را به باغ طوطی شاه عبدالعظیم شهرری بردند و برای همیشه در آن جا دفن شد.