مباحث جدید و معاصر درباره جهاد و شهادت

به گزارش ایکنا؛ حسین روحانی صدر، کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی به مناسبت ۳۱ شهریور، سالروز بزرگداشت ابوالعلی مودودی یادداشتی با عنوان «مباحث جدید و معاصر درباره جهاد و شهادت» نوشته است که متن کامل آن را در ادامه می‌خوانید:

جنوب و جنوب غرب آسیا در سده سیزدهم و چهاردهم خورشیدی شاهد یک سلسله نوگرایی و یا دگراندیشی در مفاهیم اسلامی معاصر گردید. شاید یکی از جدی ترین دلایل افزایش چنین سطحی بی کفایتی حکمرانان داخلی و فرصت طلبی سرمایه داران بین المللی در این نواحی بوده باشد. آنان نانوشته از نیل تا فرات، سیحون تا سند را با همفکری خود پوشش دادند و سید جمال الدین اسدآبادی یا افغانی برای نخستین بار توانست این نواندیشان را به یکدیگر پیوند دهد در آن سوی مدیترانه و اقیانوس اطلس ، جمعیتی را در قلب فرهنگی اروپا دور هم آورد تا یافته های قرانی شان را به تحریر بکشند. یکی از ادامه دهندگان این مسیر در شبه قاره هند، ابوالعلاء مودودی زاده ارونگ آباد ایالت حیدرآباد، متکلم و اسلام شناس و اسلام پژوه، آثار قلمی خود را در سال ۱۹۲۷ با عنوان «جهاد در اسلام» در شماره‌های متوالی یک روزنامه به نگارش درآورد. به همین دلیل به تدریج او به واسطه همین افکارش به یکی از طراحان اسلام سیاسی تبدیل شد.
ابوالعلا مودودی نخستین کسی بود که مصرانه تلاش کرد رویکرد سیاسی محض به اسلام داشته باشد. او با 75 نفر از پیروانش مؤسس جماعت اسلامی پاکستان است. حزبی که در پی احیای اسلام در شبه قاره هند و سپس در پاکستان بوده‌است. با آن‌که «جماعت اسلامی پاکستان» مانند «اخوان‌المسلمین» توفیق سیاسی و اجتماعی چندانی به دست نیاورد، اما تأثیر بینش بنیان‌گذار آن سازمان بر اندیشه مدرن اسلامی، بسیار عمیق بود.
جماعت اسلامی مخالف تشکیل کشور پاکستان بود. استدلال مودودی به شکلی واضح و علنی این بود که اسلام را نمی‌توان و نباید به یک دولت- ملت محدود دانست. اما پس از تقسیم هند مودودی به پاکستان رفت و برای تشکیل حقوق شرعی یا حقوق اسلامی به تلاشی خستگی‌ناپذیر دست زد. خواسته اصلی حزب جماعت اسلامی، تشکیل حکومت اسلامی و اجرای احکام اسلام در کشور پاکستان بود.
مودودی با صراحت اعلام کرد که اسلام، دموکراسی و لیبرالیسم نیست. اسلام مشروطه‌خواه و لیبرالیسم نیست. اسلام تنها اسلام است و مسلمانان باید تصمیم بگیرند یا مسلمانی ناب باشند و به خدا شرک نورزند یا از رویارو شدن با جهان بر سر اسلام و مقتضای ایمان خویش اجتناب ورزند. مودودی تأکید دارد که اسلام واجد قوانین متعدد و گوناگونی برای نظام اجتماعی و مدنی است. او با تأثیرپذیری از ایدئولوژی‌های مدرن غربی، تلاش کرد اسلام را ایدئولوژی‌ای فراگیر و متمایز و برتر از نظام‌های سرمایه‌داری و کمونیسم معرفی کند.
مودودی با وجود تلاش برای نشان‌دادن تقابل میان مفاهیمی اسلامی با مفاهیم غربی، ایده‌هایی مانند ایدئولوژی اسلامی، حکومت اسلامی و انقلاب اسلامی را از مفاهیم تمدن غربی اقتباس کرد. برای نمونه، منظور او از حکومت اسلامی، یک دولت غربی مدرن با همه ساختارهای سیاسی آن مانند مجلس، قوه قضائیه مستقل، قانون اساسی و… است.
او در رساله «بنیان‌های قانون اسلامی» می‌گوید که «دولت اسلامی» باید بر تمام جنبه‌های زندگی عمومی و خصوصی شهروندان نظارت داشته باشد.
یکی از این محققان اسماءافسرالدین در فصل های هشتم و نهم کتاب striving in the path of god (تلاش در راه خدا) چنین آورده:
ابوالعلا مودودی، فعال اجتماعی در جنوب آسیا، تأثیر به سزایی در محافل اسلامی قرن بیستم داشته است. گر چه به گونه ای نامنظّم در علوم دینی سنّتی آموزش دیده است امّا نفوذ و تأثیر وی ناشی از شهرت و اعتبار وی به عنوان یک محقّق دینی نیست. شهرت و اعتباری وی بیش تر ناشی از شخصیّت قوی و کاریزماتیک وی و نیز توانایی عجیب و غریب وی برای بیان فصیح و بلیغ مطالب اسلامی هیجان انگیز و نیز مطالب سیاسی ـ اجتماعی، خطاب به متدینان در یک جامعه مستعمره است. او بر این باور بود که سرنوشت مسلمانان باید به دست مسلمانان رقم بخورد و باید باعث شودکه یک دولت اسلامی مخصوص به خود مسلمانان تشکیل شود تا مسلمانان بتوانند در آن دولت و جامعه آزادانه زندگی کنند و مطابق اصول و قوانین اسلامی، زندگی خودشان را اداره کنند.
بعدها افکار جهادی او یکی از موضوعات جدی اسلام شناسان غربی شد تا آنجا که بخشی از آن از زبان اردو به انگلیسی به عنوان «جهاد در اسلام» ترجمه شده است. مودودی در این رساله، جِهاد را در یک معنای بسیار کلّی بدین گونه تعریف می‌کند:«به کار انداختن نهایت تلاش فرد برای دستیابی به یک هدف و آرمان».
گرچه این تلاش و مبارزه مانند سایر تلاش‌ها نیست زیرا تلاش برای «هدفی الهی» انجام می‌شود و این هدف الهی عبارت است از «نهایت تلاش برای سعادت و رفاه جمعی نوع بشر». این مطلب، یعنی تلاش برای هدفی الهی لزوماً معادل کللمه جنگ(حرب) نیست؛ بلکه یک اصطلاح کلّی و چندوجهی است که امکان دسترسی به سعادت و رفاه نوع بشر را از طریق صلح یا ابزارهای نظامی فراهم می‌آورد. مودودی در شرح و تفسیر خود از قرآن چُنین اظهار می‌دارد که «جهاد برای هدف الهی»، تغییر کیش اجباری غیر مسلمانان به اسلام را مجاز نمی‌شمارد؛ در واقع جِهاد به طور خاص به غیرمسلمانان اجازه «آزادی کامل نسبت به باورهای دینی خود و عمل بر طبق کیش و آیین خود» را می‌دهد. البته این حق را به آنها نمی‌دهد که بر طبق قوانین خود، به رتق و فتق امور و اداره مسائل دولت اسلامی بپردازند و نیز اعمالی که در تضاد با قوانین اسلامی است، انجام دهند؛ زیرا از دیدگاه اسلام چنین وضعیت، تأثیری مخرب و خطرناک بر علاقه عمومی مردم و جامعه اسلامی خواهد داشت. بنابراین جهاد، بسط و گسترش اسلام را به لحاظ سیاسی و اقلیمی ایجاب می‌کند؛ زیرا تنها تحت یک «دولت اسلامی» منحصر به فرد و جهانی است که نوع بشر می‌تواند از مزایای ایدئولوژی و برنامه سعادتمندانه اسلام، بهره مند گردد. بر خلاف شرایط اسعتماری هند توسط دولت بریتانیا و شورش ملی گرایان هند و مسلمانان در زمان مودودی، این نظریه پردازی مودودی از جهاد در راه خدا، با یک آموزش انقلابی در آن زمان جفت و جور شد؛ آموزشی که مسلمانان را دعوت می‌کرد به یک جنبش انقلابی ـ اجتماعی بپیوندند. این انقلاب، جنگ علیه نیروهای ستمگر و شرور را ایجاب می‌کرد. جنبشی که نه تنها توسط غیر مسلمانان، بلکه توسط مسلمانان مستضعف آغاز می‌شود. مسلمانان برجسته و کامل (راست اندیش و درست کردار) یک حزب انقلابی را تشکیل می‌دهند که هدفش هزینه کردن تمام قدرت جسم و روح خود، برای پیکار علیه نیروهای شر در جهان است. نیروهایی که باید از صفحه روزگار محو شوند تا شر و فسارد و آلودگی در جهان، به طور کلی برچیده شود و «قانون خداوند» در جهان حاکم شود.
بر اساس این دیدگاه پیامبران همگی راهبران انقلابی بودند و محمد صلی الله علیه و آله بزرگترین پیامبر انقلابی بود. تفاوت این پیامبران به عنوان رهبران انقلابی و انسان های انقلابی معمولی در این است که عملکرد پیامبران «تحت راهنمایی مستقیم پروردگار» است. پیامبران بیش از انسان های معمولی تمایل دارند که از یک گروه یا یک مجموعه حمایت کنند. پیروان راستین آنان(مثلاً مودودی و طرفداران او) که «حزب مسلمان» (در تعبیر قرآنی «امّت») را تشکیل می‌دهند، عهده دار تشکیل حکومت اسلامی می‌شوند. حکومتی نه فقط محدود به قلمرو و سرزمین خود، «بلکه حکومتی که دامنه نفوذ نظام اسلامی را به تمام سرزمین‌ها بسط دهد. البته تا آن جا که منابع و امکانات حکومت اجازه دهد». به نظر مودودی، این نوع اختیار و قیمومت، پیش تر در زمان حیات پیامبر اسلام و خلفای راشدین تثبیب شده و تحقّق یافته است. مسلمانان در دوران مدرن ـ که توسّط غیر مسلمانان متخاصم محاصره شده اند ـ باید با پیروی از رفتار و کردار آن بزرگان، تلاش جدّی نمایند تا سخن خداوند و قانون اسلامی را اشاعه دهند. بهترین وسیله برای انجام این کار، اولاً، تشکیل دولت اسلامی؛ و ثانیاً، دستیابی به این هدف از طریق جهاد است.
بدین ترتیب طبق نظر مودودی «اسلام یک ایدئولوژی و برنامه عملی انقلابی است که در پی تغییر و اصلاح نظام اجتماعی کلّ جهان و بازسازی جهان، مطابق با اصول عقاید و آرمان های خاصّ خود است. جهاد اساساً اشاره به یک تلاش انقلابی و کوششی عظیم دارد که حزب اسلامی نقش مهمّی در دستیابی به این هدف دارد».
مودودی معتقد است که با وجود تفسیر جهاد به این معنای انقلابی، بسیار نامربوط است که کسی بپرسد: «آیا جهاد ماهیّت تهاجمی دارد یا دفاعی؟»؛ زیرا این اصطلاحات تنها در حالت جنگ میان ملّت ـ دولت و کشورهایی با مرزهای اقلیمی خاص، معنا دارد. امّا از آن جا که امّت اسلامی، فراملّی است و محدود به شرایط و پارامترهای اقلیمی نیست، لذا مفاهیم «حمله» و «دفاع» در مورد آن کاربرد ندارد. به نظر مودودی، جهاد هم زمان هم دفاعی است و هم تهاجمی. جهاد را می‌توان تهاجمی قلمداد کرد، از آن جا که حزب اسلامی به قوانین ناشی از ایدئولوژی های مخالفان اسلام حمله می‌برد؛ و نیز می‌توان جهاد را دفاعی دانست، «از آنجا که حزب اسلامی برای به دست آوردن قدرت دولتی، تحت فشار و تنگنا قرار می‌گیرد»؛ زیرا از اصول خود می‌خواهد دفاع کند، بنابراین به نظر مودودی جهاد نهایتاً یک تلاش ایدئولوژیک کامل است که با استفاده از تمام ابزارها، اعم از نظامی و غیر نظامی، وارد جنگ و درگیری می‌شود؛ تا اصول اساسی اسلام را از طریق تأسیس دولت اسلامی تحقّق بخشد؛ خواه بقیه دنیا (از جمله بقیه همکاران مذهبی و دینی) رضایت بدین کار مخاطره آمیز بدهند، یا نه.
در سال ۱۹۵۳ که رساله قدیانی ستیز او(مودودی) منجر به بروز اعمالی غیرقانونی در سراسر پاکستان شده بود دستگیر شد. دادگاه حکومت نظامی، حکم اعدام او را صادر کرد. در زندان بارها از او خواسته شد تا درخواست بخشودگی کند و خواستار تخفیف مجازات اعدامش شود اما مودودی از این کار سر باز زد. با همین اقدام بود که جایگاه او به عنوان یک چهره اسلامی در سده بیستم تثبیت شد. با این وجود مجازات او بعدتر تخفیف یافت و از زندان آزاد شد.
مودودی در آوریل ۱۹۷۹ به علت مشکلات قلب و کلیوی برای درمان به شهر بافلو در ایالت نیویورک، ایالات متحده آمریکا رفت و پس از چند عمل جراحی در ۲۲ سپتامبر ۱۹۷۹ درگذشت. مراسم تشییع جنازه او در شهر بافلو برگزار شد ولی در محل نامعلومی در منطقه ایچرا در شهر لاهور به خاک سپرده شد.
محمدهادی طلعتی دیدگاه‌های جهادی مودودی را همراه با دیگر صاحب نظران حوزه جهاد و شهادت از این اثر را در مجموعه مقالات امام حسین پژوهی جلد یک به کوشش محمدجعفر امیر محلاتی انتشارات نگاه معاصر در سال 1398 منتشر کرد.