تفسیر راهنما پیشگام نمایه‌سازی در حوزه علمیه است/ تفسیری مناسب برای تدریس و تبلیغ

به گزارش ایکنا، محمد مرادی، استاد دانشگاه قرآن و حدیث، دوم مهرماه در سلسله جلسات آشنایی با تفسیر راهنما و فرهنگ قرآن که از سوی سرای فرهنگ و قرآن آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در قم برگزار شد، گفت: در دهه 60 مجموعه نوشته‌هایی که آقای هاشمی در زندان نوشته بود به دفتر تبلیغات واگذار شد و محققان واحد مطالعات قرآنی دفتر تبلیغات روی این نوشته‌ها کار کردند تا سرانجام محصول آن دفترها تفسیر راهنما در 20 جلد و فرهنگ قرآن در 33 جلد بود و قرار شد تفسیر موضوعی جامعی هم تدوین شود که هنوز کار نشده است؛ تدوین دایرة المعارف قرآن هم در حاشیه این کارها انجام شد.

وی افزود: چند بزرگوار در آن دوره یعنی مرحوم هاشمی رفسنجانی، شهید بهشتی، شهید مطهری، مرحوم موسوی اردبیلی و ... در نشست‌هایشان به این نتیجه رسیدند که اگر بخواهند اسلام‌شناسی دقیقی داشته باشند باید مطالعات همه جانبه و تدوین مانیفست کامل برای اسلام داشته باشند؛ در دانشگاه مفید یک کارتن از دستنوشته‌های آیت‌الله موسوی اردبیلی وجود دارد که به نظر بنده جای کار زیادی دارد. بنده آن را بررسی کرده‌ام ولی مطالب صرفا برای تفنن و تحقق رسالت طلبگی نبوده و برنامه‌ریزی جامع برای آینده در آن مشهود است. در این مجموعه، بازخوانی همه روایات و منابع شیعی و فیش‌برداری آن صورت گرفته است.

مرادی با تاکید بر لزوم نمایه‌سازی این آثار، اظهار کرد: نمایه‌سازی، فهرست‌برداری متون و مدارک است که سابقه هم دارد مثلا شیخ طوسی، کتاب فهرست دارد و به نظر بنده امروز هم فهرست‌نگاری آثار که در دنیا یک رشته تحصیلی است باید در ایران هم جدی‌تر گرفته شود؛ الان در کتابخانه‌ها که کتب و سناد یک کشور حفظ و نگهداری می‌شود باید این کار انجام شود وگرنه برای یافتن یک سند باید میلیون‌ها اثر بررسی شود. حتی اسناد معمولی مانند مبایعه‌نامه بین دو نفر فرد معمولی که مربوط به قرن 5 است یا یک سند از خرید یک باغ و منزل کوچک مرتبط با گذشته هم باید نمایه شوند تا یک محقق به آسانی به آن دسترسی داشته باشد.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث، با اشاره به اینکه بخش مهمی از منابع دینی مانند قرآن و روایات فاقد فهرست هستند، گفت: اساسا ما نمی‌دانیم در قرآن چه مطالبی وجود دارد بلکه عالمان خاصی ابعاد اطلاعات موجود در قرآن را مطلع هستند، کتاب بحارالانوار مجلسی 110 جلد است و گرچه فهرست دارد و مرحوم مجلسی تیتر زده ولی در ذیل هر تیتر ممکن است دو تا صد روایت آمده باشد که آنها تیتر نشده و ممکن است هر روایت هم چندین مطلب داشته باشد و دسترسی محقق به جزئیات دشوار است؛ در اینجا فهرست ریز زدن یا اصطلاحا نمایه‌سازی ارزش و اهمیت پیدا می‌کند؛ ما اگر کل آیات قرآن کریم را دقیقا با جزئیات نمایه و طبقه‌بندی کنیم همه زوایای مورد نظر مخاطب را در دسترس او قرار می‌دهد.

مرادی بیان کرد: یکی دیگر از فواید نمایه‎سازی این است که اگر یک محقق بخواهد در یک موضوع خاص مانند خانواده دنبال مطلب بگردد فقط دنبال فهرست مرتبط با این موضوع خواهد رفت در صورتی که حتما مطالبی در بخش‌های دیگر یک اثر با موضوع خانواده وجود دارد که از دید این محقق پنهان می‌ماند و نمایه این مشکل را رفع می‌کند. فقها می‌گویند چون مجتهد متجزی همه ابواب فقه را ندیده است با اینکه مجتهد است نمی‌توان به حکم فقهی او اعتماد کرد. یا ممکن است کسی بخواهد خدا را در قرآن مورد تحقیق قرار دهد آیا صرفا با فهرست‌های موجود می‌توان؟ یا اگر کسی بخواهد انسان را در قرآن مطالعه کند باید تمام آیات را مورد تحقیق و تجزیه و تحلیل قرار دهد و صرف دیدن کلمه بشر و انسان مشکلی حل نمی‌کند.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث اضافه کرد: اولین بار نمایه در روم باستان و روی نوشتارهای طومارگونه استفاده شده است. تابلوهای راهنمایی و رانندگی هم نمونه‌هایی از نمایه‌سازی علامت و تصویر و نوشتار است. نمایه‌سازی، نمایه‌سازی درست است که جوینده و محقق را در کمترین زمان و راحت‌ترین مقصد به نتیجه برساند. الان معمولا در همه کتب نمایه موضوعی و اعلام می‌زنند که خود اعلام چند مدل است. الان نمایه آنقدر جدی است که برای هر مقاله کلیدواژه ضروری است زیرا خواننده را به مقصد اصلی محتوای مقاله می‌رساند، ضمن اینکه او را به صدها و هزاران مقاله دیگر مرتبط می‌کند. الان امتیاز خیلی خوبی در ارزیابی کتب در همایشها و جشنواره‌ها برای نمایه‌سازی قائل می‌شوند.

اهمیت کار نمایه‌سازی

وی اضافه کرد: مرحوم هاشمی رفسنجانی در دهه 50 به همراه افرادی سراغ بازخوانی قرآن و روایات رفتند و وقتی دفاتر تهیه شده توسط ایشان به دفتر تبلیغات ارسال شد، بنده که جزء محققان تکمیل کار بودم اسم نمایه را هم نشنیده بودم ولی ایشان دقیقا کار نمایه‌سازی را انجام داده بود؛ نفهمیدیم اینکه از کجا این مدل و سبک به ذهن وی رسیده بود با اینکه چندین دیدار هم با وی داشتیم. مثلا در سوره انفال اولین فیش مرتبط با این سوره با این عنوان «انفال؛ ملک خدا و رسول و دولت» در دفتر وی ثبت شده است.

مرادی بیان کرد: مهم این است که ایشان در یک بازه زمانی دنبال کار نمایه آن هم در فضای علمی،  دینی بوده است که هیچ سابقه‌ای نداشته است؛ مثلا خود عبارت «انفال؛ ملک خدا، رسول و دولت» خودش هم چند نمایه خورده است؛ در  این تعبیر، واژه دولت وجود ندارد ولی نشان‌دهنده عمق و ژرفا و آینده نگری آیت الله هاشمی رفسنجانی بوده است.

وی اظهار کرد: 22 دفتر وی از ابتدا تا پایان واجد چنین فیش‌ها و نمایه‌سازی‌هاست. ما وقتی کار را شروع کردیم، روش ایشان را ادامه دادیم و واحد نمایه‌سازی  در دفتر تبلیغات ایجاد شد با اینکه چیزی از آن نمی‌دانستیم و سرمنشا شد تا چیزی یاد بگیریم و با کتابداران معروف جلسات متعدد گذاشتیم تا به الگویی در نمایه‌سازی قرآن رسیدیم.

وی گفت: در قرآن درباره 3 هزار موضوع مطلب داریم و اگر دفاتر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نبود شاید کسی در حوزه به فکر اینکار نمی‌افتاد و اگر هم می‌افتاد چند دهه عقب بودیم. جامع‌نگری و دسترسی راحت به اطلاعات از ویژگی‌های این کار است؛ مثلا در ذیل یک آیه 73 بقره؛ «فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ» 17 فیش تهیه شده است، یکی اسماء و صفات است؛ فرد محققی که دنبال اسماء و صفات است طبیعتا دنبال چنین آیه‌ای نمی‌رود ولی با نمایه‌سازی صورت گرفته محقق به این آیه هم رجوع می‌کند؛ یا اینکه به ذهن کسی برسد که در این آیه، امر الهی وجود دارد، همچنین در آیه بنی اسرائیل نیامده ولی با توجه به فعل امر «اضربوا» مراد بنی اسرائیل است یا حتی رجعت هم در این آیه نمایه شده است، قصه، معجزه و ... هم در ذیل این آیه آمده است.

تفسیری مناسب برای تدریس و تبلیغ

وی با بیان اینکه نمایه‌سازی زوایای بکری از قرآن کریم را نشان می‌دهد، افزود: اطلاعات عمومی با ادبیات عمومی و ساختار کاملا فنی قابل قبول در این تفسیر کار شده و ویژگی منحصر به فردی است که برای  دوستدران تفسیر در تفسیر راهنما کاملا منعکس شده است. ممکن است مفسری در ذیل یک آیه چند صفحه مطلب نوشته باشد ولی خواننده نداند از کجا گرفته شده است ولی کلمه به کلمه مطالب در ذیل این تفسیر مستند به آیات دیگر قرآن کریم است. بنده توصیه می کنم کسانی که تدریس تفسیر دارند حتما این تفسیر را ببینند و از آن استفاده کنند و برای آموزش قرائت و تفسیر هم خیلی مهم است. این اثر برای کارهای تبلیغی و رسانه‌ای و ذکر پیام‌های کوتاه برای آیات هم خیلی مهم است.