گفتمان تقریبی امام رضا(ع) براساس عقلانیت توحیدی بود

حامد پوررستمی، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در گفت‌وگو با ایکنا، به سؤالاتی درباره مناظرات علمی امام رضا(ع) و نقش امام هشتم در تقریب ادیان و مذاهب پاسخ داد. متن این مصاحبه در ادامه می‌آید.

ایکنا ـ شیوه برخورد امام رضا(ع) با پیروان ادیان دیگر همانند مسیحی، یهودی، زرتشتی و صابئی چگونه بود؟

در سیره امام رضا(ع) یکی از راهبردهای چشمگیر، تقریب است. در واقع امام رضا(ع) فقط تقریب مذاهب را در دستور کار خود قرار نداد، بلکه تقریب ادیان و تقریب انسانی را دنبال می‌کرد. این راهبرد هم برگرفته از منشور وحیانیِ قرآن است و قرآن کریم این دعوت همگانی را انجام داده و فرموده: «قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَىٰ كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ ۚ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ؛ بگو: ای اهل کتاب، بیایید از آن کلمه حق که میان ما و شما یکسان است پیروی کنیم که به جز خدای یکتا را نپرستیم، و چیزی را با او شریک قرار ندهیم، و برخی، برخی را به جای خدا به ربوبیّت تعظیم نکنیم. پس اگر از حق روی گردانند بگویید: شما گواه باشید که ما تسلیم فرمان خداوندیم.» (آل عمران، 64) قرآن می‌فرماید که تعالی پیدا کنید تا به نقطه مشترکی بین مسلمانان و همه کسانی برسیم که فکر می‌کنند این عالم یک مالک مدبر و خالق منظمی دارد.

گفتمان تقریبی امام رضا(ع) بین ادیان، گفتمان عقلانی و به تعبیر بنده بر اساس توحیدِ عقلانی و عقلانیت توحیدی بود و ایشان از ادیان مختلف دعوت می‌کرد که در گفتمان‌های علمی شرکت کنند تا به سمت اندیشه‌های ناب شیعی و اسلامی سوق پیدا کنند. خط قرمز خداوند در آیه‌ای که ذکر شد شِرک است. قرآن می‌فرماید که به خداوند شرک نورزید و بسیار جالب است که در سیره امام رضا(ع) وقتی که با جاثلیق مسیحی، بزرگ مسیحیان، گفت‌وگو می‌کرد، ایشان فقط به بحث‌های درون‌دینی اکتفا نمی‌کرد.

امام در این مناظرات بیشتر از انجیل و بر اساس منبعی به نام عقل، که چشمه‌ای برای استفاده انسان‌هاست، استفاده می‌کرد. لذا در مواردی جاثلیق در مناظره با امام پاسخی پیدا نمی‌کرد، مثلاً امام از این فرد مسیحی می‌پرسید که اگر آنگونه که شما می‌گویید مسیح خدا بود، پس او برای چه کسی نماز می‌خواند و روزه می‌گرفت، در حالی که می‌گویید او اهل نماز و روزه بود. شیخ صدوق هم نقل می‌کند که جاثلیق در اینجا سکوت می‌کند و پاسخی به سخنان امام نمی‌‌دهد.

ایکنا ـ به نظر شما هدف مأمون از برگزاری مناظرات با حضور امام(ع) چه بود؟

گرایش معتزلی مأمون، که عقل‌گرا بود و از گفت‌و‌گو‌ی آزاداندیشانه استقبال می‌کرد، امکان گفت‌وگو را فراهم آورد. البته برخی از بزرگان گفته‌اند که هدف مأمون آزمودن امام رضا(ع) بود و درصدد بود که حضرت در جاهایی نتواند پاسخ مناسب بدهد تا مأمون به اهداف خود برسد اما از همه ادیان و مذاهب از زرتشتی و صابئی و مسیحی و ملیت‌های مختلف از یونان و هند و... در این مناظره‌ها حضور داشتند. آثار مختلفی هم از زبان‌های یونانی، سریانی، فارسی و هندی به عربی ترجمه شد. امام رضا(ع) گفت‌وگوهای ملی ـ مذهبی را، که می‌توانست یک تهدید و امکانی برای موج سواری مأمون و چالش باشد، به فرصت و ظرفیت مضاعفی برای جهان اسلام و شیعه تبدیل کرد.

ایکنا ـ درباره راهبردهای قرآنی امام رضا(ع) در این مناظرات توضیح دهید.

راهبردهای قرآنی در سیره رضا(ع) در این مناظرات کاملاً قابل مشاهده است. خداوند متعال در قرآن کریم فرموده: «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ؛ (ای رسول ما خلق را) به حکمت (و برهان) و موعظه نیکو به راه خدایت دعوت کن و با بهترین طریق با اهل جدل مناظره کن (وظیفه تو بیش از این نیست) که البته خدای تو (عاقبت حال) کسانی را که از راه او گمراه شده و آنان را که هدایت یافته‌اند بهتر می‌داند.»(نحل، 125) گاهی اوقات برای اینکه دیگران را به خودمان جذب یا حداقل اندیشه‌های خود را به ادیان و مذاهب مختلف منتقل کنیم، راه خوبی را در پیش نمی‌گیریم و گاه راه ما توهین و ملامت و توصیه‌های نامناسب است، اما قرآن فرموده با حکمت، دیگران را دعوت کنید. این همان راهی است که امام رضا(ع) نیز در پیش گرفت.

همچنین قرآن فرموده است که دیگران را نه به راه خودتان بلکه به راه حق دعوت کنید. تأکید سوم قرآن این است که از جدل استفاده نکنید، بلکه حکمت پایه‌های عقلانی و وحیانی دارد. لذا امام رضا(ع) از جدل‌های نامناسب و مذموم پرهیز می‌کرد. همچنین توصیه‌ها باید زیبا و نیکو باشد و اگر هم بحث جدل هست، باید احسن باشد. لذا در مناظراتی که امام رضا(ع) با جاثلیق داشت استنادات خود را به شکلی زیبا و نیکو و منطقی بیان می‌کرد. بنابراین جاثلیق می‌پذیرفت.

این مناظرات بازتاب‌ خوبی داشت و خیلی از بزرگان اهل سنت آن را به عنوان یک الگو در نظر گرفتند. از زمان رضا(ع) تا الان، بسیاری از اهل سنت به دلیل دفاع جانانه ایشان از اسلام از محبان حضرت رضا(ع) هستند و اهل سنت مخصوصاً علمای تراز اول آن فوج فوج به سمت زیارت امام رضا(ع) می‌آمدند و هنوز هم می‌آیند که به دلیل راهبردهای عقلانی و وحیانی امام بوده است.

امام رضا(ع) در حدیثی به نام ابن ابی محمود می‌گوید که مخالفان سه نوع خبر را در مورد فضائل ما جعل کردند که یکی غلو، دوم کوتاهی در حق ما و سوم این است که با نام ما به بدی‌های دشمنان اشاره می‌کنند، دشنام می‌دهند و توهین می‌کنند. مثلاً می‌گویند امام‌رضا چنین توهینی را در حق فلان بزرگ اهل سنت کرد، اما این کار ما نیست، بلکه جعل کرده‌اند تا ما را بدنام کنند و بین ما نزاع و تفرقه بیندازند، در حالی که تأکید کرده‌ایم که به مقدسات دیگران توهین نکنید. لذا ما هم باید در شرایط کنونی به چنین نکاتی توجه کنیم.

ایکنا ـ امام رضا(ع) چه تأثیری بر مقوله تقریب ادیان و مذاهب در طول تاریخ اسلام بعد از خودشان گذاشتند؟

مکتب اهل بیت(ع) بر اساس منطق، عقل و وحی و موعظه حسنه بود، چراکه کسی با دشنام هدایت نمی‌شود. امام رضا(ع) به یکی از اصحاب خود می‌گوید که در نماز جمعه اهل سنت شرکت کند. همچنین فرموده است کسی که در صف اول با اهل سنت نماز بگذارد گویی پشت سر رسول خدا نماز خوانده است. این نگاه و چشم انداز می‌تواند برای جهان اسلام و شیعه بسیار مفید باشد.

مقوله تقریب ادیان و مذاهب حتی در زیارتنامه امام رضا(ع) و برخی دیگر از معصومان به چشم می‌خورد و گاهی قبل از سلام دادن به امام معصوم، به بزرگان سایر ادیان سلام داده می‌شود. باید توجه کنیم که دشمنان ادیان توحیدی همیشه مشغول هستند که حلقه‌های وصل را پاره کنند. باید تقریب مذاهب در چند لایه شامل بین شیعیان، بین‌ مذاهب که بین شیعه و سنی و ...است و بین‌ ادیانی شکل گیرد و حتی بین انسان‌ها باید مورد توجه قرار گیرد. امام رضا(ع) نقش بسیار مؤثری داشت تا بتواند در سطح بین‌ ادیانی و بین‌ مذاهبی، همگرایی با روش مناظرات و روشنگری‌ها و اخلاق حسنه و منطق و عقلانیت توحیدی و توحیدِ عقلانی ایجاد کند.

گفت‌وگو از اکبر ابرهیمی