تشریح موانع و راهکارهای تحقق کامل وحدت در نخستین نشست «چهار فصل قرآنی» + فیلم

به گزارش ایکنا، نشست تخصصی «لزوم وحدت مسلمانان در عصر حاضر» از مجموعه نشست‌های تخصصی فصل پاییز رویداد فرهنگی ـ هنری چهار فصل قرآنی شب گذشته، چهارم آبان، به همت معاونت ترویج و توسعه سازمان قرآنی دانشگاهیان کشور و مشارکت دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی غَرسِبان، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآنی، برگزار شد. وی در ابتدا مقدمه‌ای را حول مبحث معنا و ضرورت وحدت بیان کرد که در ادامه متن صحبت‌های این پژوهشگر قرآنی را با خبرنگار ایکنا می‌خوانید.

غرسبان: میلاد حضرت محمد(ص) را تبریک می‌گویم. در تاریخ قمری بین اهل سنت و شیعیان در مورد سالروز میلاد پیامبر اختلاف وجود دارد. اهل سنت میلاد باسعادت پیغمبر را دوازدهم ربیع‌الاول و شیعیان، علمای شیعه و مورخان شیعه آن را هفدهم ربیع می‌دانند. بر این اساس امام راحل عظیم‌الشأن در آذر 60 در پیامی بین این دو تاریخ را هفته وحدت نام‌گذاری کرد.

وحدت اسلامی یکی از ضروری‌ترین مؤلفه‌هایی است که در جامعه و دنیای اسلام باید به‌دنبال تحقق آن باشیم. قطعاً استعمارگران با نقشه‌های شوم خود به دنبال ایجاد تفرقه در جامعه اسلامی هستند و مثال معروفی نیز هست که می‌گوید: «تفرقه بینداز و حکومت کن». این مثال واقعاً مثال عینی و محقق‌شده‌ است و هر جا که استعمار و دشمنان اسلام تفرقه ایجاد کرده‌اند توانسته‌اند به اهداف شوم خودشان در آن کشورها دست پیدا کنند. یکی از محمل‌ها و زمینه‌هایی که اینها نفوذ کرده‌اند و توانسته‌اند با این دسیسه به اهداف خود برسند کشورهای اسلامی است.

دیدگاه امام بزرگوار برای نام‌گذاری این هفته یک نگاه استراتژیک بوده نه نامی تشریفاتی و اینکه فقط اسمی روی این هفته گذاشته و مباحثی در مورد وحدت مطرح شود. امام وحدت را یک مقوله ضروری در جامعه اسلامی می‌دانست.

معنای وحدت

قبل از اینکه به دلایل ضرورت وحدت بپردازیم و ببینیم که اصلاً به چه دلایلی وحدت جامعه و امت اسلامی ضرورت دارد، باید وحدت اسلامی را معنا کنیم. اینکه می‌گوییم وحدت اسلامی ضروری است به چه معناست؟ آیا مراد این است که مذاهب و فرق اسلامی از اعتقادات و عقاید خود دست بردارند یا اهل سنت شیعه شوند یا شیعیان سنی شوند. نه. قطعاً مراد از وحدت اسلامی این نیست؛ چراکه این امر نه شدنی است و نه اینکه هدفی که از وحدت اسلامی مطرح می‌کنند این است، بلکه هدف این است که بتوانیم اتحاد و همبستگی کشورها و ممالک اسلامی و امت اسلام را در مقابل استکبار جهانی رقم بزنیم. اتحاد و وحدت در واقع احترام به عقاید هر فرقه و مذهبی است، یعنی همه فرق و مذاهب با حفظ احترام به عقایدشان باید در مقابله با دشمن و دسیسه‌های او همبستگی و اتحاد استراتژیک را بین خودشان ایجاد کنند و این اتحاد معنا و مراد ما از وحدت اسلامی است، اما در بیانیه گام دوم نیز مقام معظم رهبری وقتی که به یکی از ثمرات انقلاب در ابتدای انقلاب اشاره می‌کنند، می‌فرمایند که بعد از انقلاب اسلامی یکی از ثمرات این بود که قاعده بازی عوض شد؛ یعنی اگر در دنیا بین شرق و غرب تقابل وجود داشت، حال تقابل بین جبهه استکبار علیه جبهه اسلام اتفاق افتاد ‌و صحنه نبرد در دنیا عوض شد. از همین رو باید وحدت جامعه و امت اسلام را مد نظر قرار بدهیم و هم‌سویی، همدلی و هم‌جهت بودن در مقابله با جبهه استکبار را به معنای وحدت اسلامی محسوب می‌کنیم.

ایکنا: یعنی وقتی در مورد تعریف وحدت اسلامی بحث می‌کنیم، بارزترین شاخصه مقاومت علیه استکبار، دشمن‌شناسی و مبارزه مشترک علیه جبهه کفر و استکبار است.

ضرورت وحدت

غرسبان: درباره ضرورت وحدت باید گفت که اسلام بر وحدت تأکید بسیاری کرده است و در آیات و روایات مختلف ما با مسئله وحدت مواجه هستیم. در یکی از آیات قرآن خداوند می‌فرماید: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ؛ در حقيقت مؤمنان با هم برادرند»(حجرات، 10) در کتب تاریخی نقل شده است که وقتی در مدینه پیامبر(ص) عقد اخوت را بین مسلمین ایجاد کرد، همبستگی و وابستگی در بین آن‌ها گسترش یافت و مستحکم شد که حتی تا مدتی از یکدیگر ارث می‌بردند، تا زمانی که آیه ارث نازل و تأکید شد که نزدیکان شما نسبت به ارث اولی‌تر هستند.

می‌توانیم ادله مختلفی را در بحث ضرورت وحدت جامعه اسلامی مطرح کنیم. اولین دلیل تأکید بسیاری از آیات و روایات بر این امر است، از جمله آیه 103 سوره آل عمران. خداوند در این آیه می‌فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا؛ و همگى به ريسمان خدا چنگ زنيد و پراكنده نشويد». اگر در این آیه دقت کنیم از مؤمنین خواسته شده است که به ریسمان الهی چنگ بزنید. این یک واجب است و واجب دومی که در این آیه به آن اشاره شده «جَمِيعًا» است، یعنی در کنار هم باشید و این کار را انجام دهید. در کنار این، شاهد نهی از تفرقه نیز هستیم «وَلَا تَفَرَّقُوا». علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌فرماید که تعبیر این آیه نشانگر این است که اگر شما به اتحاد برسید، خودتان را به دریچه‌های بهشت نزدیک‌ کرده‌اید و اگر تفرقه بین شما باشد خود را به جهنم نزدیک کرده‌اید و در پرتگاه آتش قرار گرفته‌اید.

خداوند در آیات دیگر نهی از تفرقه را مطرح می‌کند، برای نمونه در آیه 105 سوره آل عمران می‌فرماید: «وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ تَفَرَّقُوا وَاخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَأُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ؛ و چون كسانى مباشيد كه پس از آنكه دلايل آشكار برايشان آمد پراكنده شدند و با هم اختلاف پيدا كردند و براى آنان عذابى سهمگين است». در اینجا نتیجه تفرقه آتش جهنم و عذاب عظیم بیان شده است. روایاتی هم در باب ضرورت وحدت از ائمه(ع) و پیامبر(ص) داریم. پیامبر(ص) در روایتی فرمود: «أيُّهَا النّاسُ! عَلَيكُم بِالجَماعَةِ و إيّاكُم و الفُرقَةَ؛ اى مردم! بر شما باد به جماعت و بپرهيزيد از جدايى». 

دومین دلیل مصلحت اسلام و بهره‌مندی مسلمین است. مصلحت مسلمین اقتضا می‌کند که امت اسلام با هم همراه و همدل باشند تا بتوانند به اهداف اسلام دست یابند و نقشه‌های شوم دشمنان را نقش بر آب کنند. نمونه بارز آن را در سیره امیرالمؤمنین(ع) و بحث خلافت حضرت شاهدیم، خلافتی که بعد از پیامبر(ص) حق امیرالمؤمنین(ع) بود و ایشان می‌توانست در مقابل کسانی که در مقابل حضرت قرار گرفتند و حق خلافت را از ایشان غصب کردند بایستد و به دنبال احقاق خود بروند، اما صلاح و مصلحت جامعه آن زمان اقتضا می‌کرد که از این خواسته دست بکشند تا تفرقه‌ای که دشمنان صدر اسلام منتظر ایجاد آن در جامعه اسلامی بودند ایجاد نشود و نقشه آن‌ها را نقش بر آب کرد.

ایکنا: اگر بخواهیم یک نوع الگوگیری داشته باشیم، کشورهای اسلامی با همه اختلاف دیدگاه‌ها و رویکردهایی که دارند باید این اختلافات را به سبب یک مصلحت بالاتر کنار بگذارند و آن ایستادن در مقابل توطئه‌های دشمنان برای تفرقه‌افکنی است.

غرسبان: مصلحت بالاتر از این نداریم که اسلام حفظ شود و حفظ اسلام در گرو وحدت امت اسلام و کشورها و ممالک اسلامی است.

ایکنا: وقتی که از وحدت بین مسلمانان می‌زنیم ممکن است کسانی بگویند که می‌توانیم نگاه بالاتری هم داشته باشیم و آن وحدت انسانی است. در مورد تناسب بین وحدت انسانی و اسلامی و اینکه چطور باید با مقوله مقابله با استکبار نسبت‌سنجی شود توضیح دهید.

غرسبان: اگر دقت کرده باشید خطابی که در روایت پیامبر(ص) آمده «أيُّهَا النّاسُ» است، یعنی تنها خطاب به مسلمانان نبود. می‌دانیم سیاست جبهه استکبار نه به نفع انسان‌ها و نه به نفع کشورهایی است که مورد هدف قرار می‌گیرند، یعنی اهداف شوم جریان استکبار به ضرر همه انسان‌هاست. فقط به ضرر مسلمانان نیست. وحدت انسان‌ها در انسانیت خود قضیه‌ای است که می‌توانیم از تفسیر روایات رسول‌الله(ص) که خطابش فقط به امت اسلام نیست و می‌فرماید: «أيُّهَا النّاسُ» کمک بگیریم.

دلیل دیگر این است که راهکار اصلی مقابله با دشمن، وحدت اسلامی است اگر بخواهید در مقابل دشمنی که در جامعه تفرقه ایجاد می‌کند، دشمنی که به دنبال ضرر زدن به طرف مقابل، امت اسلام و کشورهای اسلامی است، تنها و بهترین راهی که می‌توانید برای مقابله با دشمنان اسلام پیشنهاد بدهید و اجرا کنید تا دشمن را شکست دهید، وحدت و همگرایی امت اسلامی است. نگاه کنید چطور قطرات آب جمع می‌شود و سدی را تشکیل می‌دهد یا جوی‌های مختلف جمع می‌شوند و دریایی را تشکیل می‌دهند. اگر مردم و کشورهای اسلامی با هم اتحاد پیدا کنند، ابهت و عظمتی که دشمن از آن‌ها خواهد دید، فکر نفوذ و حمله و ضربه زدن را از او می‌گیرد و اگر بخواهد چنین اقدامی را انجام دهد، قطعاً با شکست مواجه خواهد شد.

ایکنا: وحدت اسلامی یک امر ضروری و مورد اتفاق غالب افراد جامعه است، ولی متأسفانه شاهد نبود وحدت بین کشورهای اسلامی و حتی در جوامع اسلامی بین شیعه و سنی هستیم و نمونه اسف‌بارش را در افغانستان مشاهده می‌کنیم. در دهه اخیر جنگ‌های نیابتی با حمایت اسرائیل و آمریکا از سوی فرقه‌هایی مثل بوکوحرام، داعش و النصره رخ داد و این اتفاقها امت اسلامی را آزار می‌دهد و به نظر می‌رسد موانعی برای وحدت وجود دارد. در بخش دوم سخنتان به این موانع بپردازید. اگر الان جوامع اسلامی بخواهند متحد شوند وظیفه هر کدام از آنها چیست؟ و چه خطوطی را باید به عنوان مرزهای تعامل قرار دهند و مرزهای تعصبی و غیرواقعی را بشکنند.

موانع تحقق وحدت

غرسبان: به این سؤال در دو مقوله پاسخ می‌دهم، یکی اینکه چه موانعی بر سر راه وحدت اسلامی وجود دارد و در مقابل آنها باید چه‌ راهکارهایی را برای ایجاد وحدت اسلامی به کار ببندیم. اولین مانع دسیسه‌های استکبار است. اگر فرقه‌ها و مذاهب مختلف انحرافی در ممالک و کشورهای اسلامی ایجاد می‌شود، نقطه انحرافی است که نقطه تمرکز کشورهای اسلامی برای بحث از بین بردن وحدت در جامعه اسلامی است. ایجاد فرق انحرافی یکی از دسیسه‌های دشمن است و این دسیسه یکی از مهم‌ترین موانع تحقق وحدت جامعه اسلامی محسوب می‌شود.

یکی دیگر از موانع، کج‌فهمی‌ها و بی‌اطلاعی‌هایی است که وجود دارد. اغلب نهادهای رسانه‌ای و تبلیغاتی دنیا در دست استکبار است و سوء استفاده آن‌ها از رسانه‌های جمعی باعث می‌شود که در پی تولید محتوایشان، تفرقه و اختلاف در بین کشورهای اسلامی و مذاهب اسلامی شکل بگیرد.

آخرین مانع این است که اختلافات بین مذاهب و فرق از سطح علما به عوام جامعه کشانده شود. اختلافات کلامی و مذهبی نباید در سطح عوام وارد شود. اگر اینها را در بین اندیشمندان طرح کنید، جلسه علمی است و با ادله روشن و منطقی پاسخ می‌دهند ولی وقتی به سطح عوام می‌رسد و ادله علمی، عقلی و منطقی ندارند و احساساتشان غلبه می‌کند و این امر باعث می‌شود که با هم درگیر شوند و این اختلافات به برخورد فیزیکی منجر می‌شود.

راهکارهای تحقق وحدت

اگر بخواهیم راهکارهایی را در مسیر تحقق وحدت اسلامی اشاره کنیم، یکی از مهم‌ترین آن‌ها اتحاد کلمه بر محور اسلام است. طبق همان آیه معروف «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»، معیار را خود اسلام ببینیم، در فتاوای ما هست که حفظ اسلام از اوجب واجبات است. تأکید بر این است که محوریت اصلی ما باید خود اسلام باشد و افراد مسلمان بسیج شوند و در مسیر اسلام قدم بردارند. مفسران درباره اینکه منظور از ریسمان الهی در این آیه چیست، نظرات مختلفی دارند و مواردی مثل بحث قرآن، دین الهی و اطاعت خداوند از جمله این تفاسیر است. بعضی از تفاسیر هم گفته‌اند مراد همه اینهاست.

دومین راه حل تأکید بر نقاط مشترک است و باید از این ظرفیت استفاده کنیم. اختلافات تا حدی وجود دارد و شکی در آن نیست، اما در مورد مشترکات مثل حج، اصل نماز، روزه گرفتن، توحید و شخصیت پیامبر(ص) نقاط مشترک ماست و می‌توانیم در مورد آن‌ها بحث کنیم و به تفاهم برسیم و بر محور آن‌ها وحدت را در جامعه ایجاد کنیم.

یکی دیگر از راهکارهای این امر، روشنگری و بصیرت‌افزایی است، همان‌طور که استفاده دشمن از ابزارهای تبلیغاتی و نیز کج‌فهمی و جاهلی بعضی افراد به عنوان موانع هستند، علمای اسلام وظیفه دارند که در مقابله با آن بصیرت‌افزایی کنند و حق و ناحق را به مردم تفهیم کنند که این بحث‌ها و نسبت‌های ناروایی که به این فرق و مذاهب داده می‌شود غلط است.

راهکار دیگر، تعامل و همکاری علماست. علمای شیعه و سنی از صدر اسلام تاکنون به منظور وحدت مسلمین با هم مراوده داشته‌اند، از سیدجمال‌الدین اسدآبادی گرفته تا آیت‌الله بروجردی و شیخ شلتوت. آنان هم می‌توانند با مباحث علمی به وحدت رویه برسند و هم مانع شوند که اختلافات به عوام برسد، چون اختلاف کلامی و فقهی است و باید علما درباره آنان بحث کنند.

ایکنا: اگر علمای شیعه و سنی مباحثه علمی داشته باشند، اقلیتی مثل علمای وهابی عربستان که رویکرد تکفیری دارند نیز مجبور می‌شوند به انزوا کشیده شوند. همچنین موضوعاتی مثل حاکمیت حاکمان ناشایسته بر کشورهای اسلامی نیز مهم است که در مباحث سیاسی می‌تواند از موانع وحدت باشد. البته چون بحث ما با رویکرد بررسی این موضوع از منظر قرآن کریم بود به آن پرداخته نشد. خیلی ممنون از حضرت‌عالی و در اینجا با بینندگان و شنوندگان خداحافظی می‌کنیم، ان‌شاء‌الله مباحثی که خدمتتان عرضه شد مورد پسندتان واقع شده باشد.

علی فرج‌زاده