درباره ارزش علم آموزی در اسلام

 

یادگیری علم و دانش از اهمیت بسیاری در اسلام برخوردار بوده و خداوند بلند مرتبه در آیات فراوانی از کتاب عزیزش که باطل را بدان راهی نبوده و از جانب خداوند حکیم فرو فرستاده شده است، بر اهمیت آن تاکید کرده و بندگانش را به فراگیری دانش دعوت می‌کند. علم آموزی، عمل کردن مطابق علم و خرد و آموختن به دیگران یکی از مهمترین مولفه‌های معرفتی دین اسلام بوده و پیشوایان دین(ع) همواره پیروان خویش را به دانش‌پژوهی و عمل بدان فراخوانده و برای دانشمندان و افراد برخوردار از علم و دانش، جایگاه ویژه و مهمی قائل بودند.

 

خداوند متعال در قرآن کریم چنین می‌فرماید: «یَرفَعُ اللهُ الذینَ آمَنُوا مِنکُم وَ الذینَ أوتُوا العِلمَ دَرَجَاتٍ وَ اللهُ بِمَا تَعمَلُونَ عَلِیمٌ؛ خداوند مومنین از شما را بالا میبرد [و از میان شما مومنان]، آنان را که دارای علم و دانش‌اند، درجات [فراوانی به اندازه ظرفیت و دانش آنان] بالا می‌برد. خداوند به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است» (مجادله/11) آنچه در این آیه شریفه بر آن تاکید شده است، امتیاز و برتری افراد دانا بر دیگر مومنان است. خداوند متعال اهل دانش را از میان مومنین به درجه‌ها و مرتبه‌های بالایی می‌رساند و آنان را بر دیگر اهل ایمان، برتری بخشیده است.

 

پروردگار جهانیان در آیه دیگر که بسیار تامل برانگیز است، گواهی دانشمندان از میان بندگانش را در کنار گواهی خود و ملائکه یاد کرده و چنین فرموده است: «شَهِدَ اللهُ أنَّه لا إلهَ إلا هُوَ وَ المَلائِکَةُ وَ أولُوا العِلمِ قَائِماً بِالقِسطِ لا إلهَ إلا هُوَ العَزِیزُ الحَکِیمُ؛ خداوند گواهی داده است که جز او خدایی نیست و ملائکه و دانشمندان [نیز چنین گواهی را میدهند]؛ جز او که عزیز و حکیم است، خدایی وجود ندارد» (آل عمران/18) نقطه مقابل علم و دانش، نادانی و بی‌خردی و فرو رفتن در تاریکی جهل و بی‌خبری  است و در روایات مورد نکوهش قرار گرفته و بی‌خردی، نبود علم و نادانی از رذیلت‌های انسان توصیف گردیده و سزاوار است انسان با مجهز شدن به سلاح دانش، نادانی و نافهمی را از خویش دور نماید. (چهل حدیث در فضیلت علم آموزی، ص7- 6).

 

علم‌آموزی آنقدر ارزشمند است که در برخی روایات آمده است: فرشتگان بال‌های خویش را زیر پای فرد دانش پژوه پهن می‌نمایند. همچنین در فضیلت عالم و دانشمندِ متعهد و اهل عمل نیز روایات بسیاری وارد شده و در برخی روایات، مداد و قلم دانشمندان بر خون شهیدان برتر توصیف شده است که این مسئله، گواهی است روشن بر اهمیت علم، دانش و معرفت و تاثیرگذاری دانشمندان و نقش آنان در گسترش فرهنگ و تمدن انسانی و مبارزه با جهل، خرافه، نادانی و بی‌خردی.

 

در روایت دیگر، علم و دانش روشنایی دانسته شده است که خداوند به بندگان برگزیده و شایسته‌اش عطا می‌فرماید و این روشنایی پرفروغ را در قلب آنان که می‌خواهد، روشن می‌سازد. پیامبر عظیم الشأن اسلام حضرت محمد بن عبد الله(ص) به صحابی‌اش ابوذر غفاری فرمود: نشستن ساعتی برای گفت‌و‌گو و مباحثه علمی نزد خداوند متعال از قیام هزار شب [برای عبادت] برتر و بالاتر است. کسی که برای یادگیری گام بر می‌دارد، خداوند در ازای هر قدمی که برمی‌دارد به او پاداش می‌دهد. همچنین در روایات آمده است: کسی که به جستجوی علم و دانش برمی‌خیزد، خداوند متعال، ملائکه و پیامبران(ع) او را دوست دارند. کسی که علم را دوست بدارد، خداوند بهشت را بر او واجب می‌فرماید. نگریستن به چهره دانشمند، پاداش دارد و از آزاد کردن هزار برده بالاتر است! 

 

هنگامی که تاریخ صدر اسلام را مورد مطالعه قرار می‌دهیم، می‌بینیم تا پیش از ورود اسلام، هیچ تحول قابل ملاحظه علمی در منطقه شبه جزیره روی نداد و چراغی از دانش و معرفت روشن نشد؛ اما پس از آغاز بعثت رسول گرامی اسلام حضرت محمد بن عبد الله(ص) (که شهر علم و دانش و معلمِ نخستین در جهان اسلام محسوب می‌شود) به دلیل تاکید فراوان آموزه‌های دینی بر اهمیت علم آموزی، تربیت، شکوفایی عقل و خرد، یادگیری، تعلیم دانش به دیگران به عنوان زکات علم و دانش، شاهد شکوفایی استعدادهای دانش پژوهان و آغاز نهضت علمی اسلامی در جهان اسلام هستیم.

 

شبه جزیره عربستان که تا پیش از بعثت رسول گرامی اسلام(ع) در تاریکی جهل و بی‌خردی روزگار می‌گذراند و در شرایط ناگواری قرار داشته و رسوم جاهلی در آن دوران در میان مردم گسترش و رواج داشته است و همواره زیر سلطه دو امپراطوری بزرگ آن روزگار (امپراطوری روم و شاهنشاهی ایران) در رنج بود، با بعثت رسول اکرم(ص) وارد مرحله‌ای نوین گردید و پس از پایان دوران جاهلیت و شروع دوران اسلامی، دانشمندان بسیاری در رشته‌های گوناگون اسلامی تربیت شده و در سده‌های نخستین (به‌ویژه سده‌های چهارم، پنجم و ششم)، مسلمانان پرچمداران علم، دانش و تمدن در جهان آن روزگار بوده و نقش مهمی در گسترش دانش (در زمینه‌های مختلف همچون لغت، زبان شناسی، پزشکی، ستاره شناسی، فلسفه، منطق، ریاضیات، شیمی، فیزیک، تاریخ، علوم دینی و ...) ایفا نمودند.

 

پس از جنگ‌های صلیبی (که دوران ارتباط مسلمانان با مسیحیانِ اروپایی و تاثیرپذیری آنان از دانش مسلمانان است) و بویژه در دوران رنسانس (دوران نوزایی که پایانی برای عصر قرون وسطی محسوب می‌شود و اروپا در این دوران، جنبشی علمی و فرهنگی را شاهد است و با تکیه بر دانش برجای مانده از دانشمندان اسلامی، دوران تکامل علمی خویش را آغاز می کند و در زمینه‌های علمی به‌ویژه معماری، هنر، فلسفه و ادبیات، به پیشرفت‌هایی نایل می‌شود)، اروپایی‌ها که تا پیش از این در دوران تاریک قرون وسطی  (از سده پنجم تا سده پانزدهم؛ دوران طولانی حدود هزار ساله که اروپا در شرایط ناگواری از لحاظ علمی قرار داشت) روزگار خویش را سپری می‌کردند، تحت تاثیر مسلمانان و پیشرفت‌های علمی آنان قرار گرفته و شروع به ترجمه آثار علمی مسلمانان به زبان‌های اروپایی (از جمله زبان‌های لاتین و ایتالیایی) نمودند و خیلی زود توانستند نهضت علمی خویش را با بهره‌برداری از علوم برجای مانده از دانشمندان مسلمان توسعه داده و از میراث علمی برجای مانده از دانشمندان مسلمان بهره جسته و راه را برای توسعه علمی، فرهنگی و اجتماعی خویش هموار نمایند.

 

متاسفانه در شرایط کنونی، مسلمانان از میراث ارزنده علمی و تمدنی خود در سده‌های گذشته فاصله گرفته و جای خود را به دیگران داده‌اند و در این راستا از کشورهای غربی عقب افتاده‌اند و تولید علم، در سرزمین های اسلامی از جایگاه چندانی برخوردار نیست؛ از این رو لازم است با بازخوانی متون دینی بویژه قرآن کریم و روایات وارد شده از جانب رسول گرامی اسلام(ص) و اهل بیت طاهرینش(ع) در اهمیت علم آموزی، جایگاه علم، دانش، فرهنگ و اندیشه در دین اسلام برایمان بیش از گذشته روشن گردد و بکوشیم از قافله علم و دانش عقب نمانده و به نقش آفرینی خویش در گسترش علم و توسعه زمینه‌های علمی بازگردیم و رسالت خویش را در انجام این مهم، به جای آوریم.

 

خداوند متعال خردمندان و دانشمندان را مورد ستایش قرار داده و برای اولو العلم (دانشمندان) و أولو الألباب (خردمندان و افرادی که از خرد برخورداراند) در برخی از آیات کتاب شریفش، حساب ویژه‌ای باز کرده است. رسالت رسول گرامی اسلام(ص) نیز با آیات ابتدایی سوره مبارکه عَلَق آغاز شد و نخستین کلمه‌ای که بر قلب رسول خدا(ص) نازل شد، واژه «اقرأ» [به معنای بخوان] است؛ خداوند متعال در سوره مبارکه قلم نیز به قلم و آنچه با آن می‌نگارند، سوگند خورده است. همه این آیات (چه آیاتی که در این نوشتار مورد اشاره قرار گرفت و چه آیات دیگر قرآن کریم که بر اهمیت علم، دانش و حتی ابزارهای گسترش علم و دانش همچون قلم تاکید فرموده است)، یک حقیقت را برای ما روشن می‌کند؛ علم و دانش نقش مهمی در فرهنگ اسلامی داشته و مورد تاکید فراوان و گسترده دین اسلام بوده و در معتبر ترین منبع اسلامی یعنی قرآن کریم، جایگاهش بسیار برجسته و بی بدیل است.

 

رسول خدا(ص) فرمود: «آموزگاری که [به دیگران] خیر را می‌آموزد [و امور پسندیده و ارزشمند را به دیگر انسان‌ها یاد می‌دهد]، جنبندگان زمین و ماهیان دریا و همه موجودات دارای روح در هوا و تمامی اهل آسمان و زمین، برای او استغفار و طلب آمرزش می‌کنند» (بحار الانوار، ج ص17).

 

از امام علی(ع) روایت است که فرمود: خیر آن نیست که دارایی و فرزندت افزون گردد [زیادی دارایی، ثروت اندوزی و افزایش تعداد فرزندان، خیر نیست]؛ بلکه خیر آن است که دانشت افزایش یافته و حلم و بردباری‌ات [به عنوان یکی از مهمترین سجایای اخلاقی] بیشتر گردد و این که به عبادت پروردگارت به مردم مباهات کنی [سزاوار است انسان به عبادت پروردگار و به جای آوردن وظائف در پیشگاه خداوند افتخار نماید] ...". (حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، ج1 ص75).

 

علم آموزی یکی از امور اساسی است که اسلام به آن توجه داشته و پیشوایان دین، پیروان خویش را به تحصیل علم و عمل بدان فراخوانده و آموختن را از نکات برجسته‌ای می‌دانند که سزاوار است انسان مسلمان از کودکی تا هنگام مرگ در طلب آن کوشش کرده و ظرفِ وجود خویش را با دانش آموختگی ارجمند ساخته و با عمل به آن و آراستگی به فضیلت‌هایی همچون خوش رویی و فروتنی، دانش خویش را پربار ساخته و این دانش را به کمال رسانند.

 

 

1- قرآن کریم

2- ابونعیم اصفهانی، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، بیروت، دار الفکر

3- گودینی، محمد جواد، جهل حدیث در فضیلت علم آموزی، نشر نظری 13

4- مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدُرَر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی