حاج حسین آقا ملک تبریزی؛ بزرگترین واقف ایران

وقتی مطبوعات جهان در دهه ۴۰ اعطا دو میلیون متر زمین در اراضی وکیل آباد مشهد را از سوی تاجر تبریزی منتشر کردند نام حاج حسین آقا ملک به زبان‌ها افتاد. مطبوعات وقت ایران که معمولاً در دو روزنامه پرتیراژ کیهان و اطلاعات خلاصه می‌شد این تاجر تبریزی مقیم تهران را مرد سال ایران و خاورمیانه خواندند.

اسلاف او از تجار بازار تبریز بودند که در دوره قاجار با راه‌اندازی چند کسب و کار، بخشی از تجارت کالا در ایران را به دست گرفتند. اجداد این واقف بزرگ در جنگ‌های ایران و روس در رکاب اصلاحگر فهیم آذربایجان، یعنی عباس میرزا، هم جنگجو و هم تامین مالی بخشی از هزینه‌های جنگی لشکر او بودند.مهدی آقا تبریزی، جد بزرگ حسین ملک بعد از جنگ به صلاح دید عباس میرزا در بازار تبریز که مهم‌ترین مرکز تجارت ایران بود به داد و ستد و واردات و صادرات می‌پرداخت و در رونق اقتصادی کشور سهامدار می‌شد و در بازار تبریز به عنوان «ملک التجارممالک محروسه ایران» از سوی شاه وقت قاجار منصوب و اشتهار یافت.

وقتی امیرکبیر که تجربه والی گری و توسعه بازار تبریز را در کارنامه خود داشت با استفاده از تجار تبریزی از جمله آقا مهدی ملک التجار دست به احداث چند سرای تجاری در تهران زدند و امروز سرای ملک التجار تبریزی قسمت عمده و مهم بازار تهران را دارد. سرای اتابکیه و بازار امیر و سه راسته بازار تهران مدیون ذکاوت و تلاش این تبریزی تاجر پیشه صدیق ایران است که در تبدیل بازار تهران به کانون ترقی تجارت ایران نقش عمده ایفا کرده و سرای امیر کبیر در دو طبقه با ۳۳۶ حجره امروز بخشی از قلب بازار تهران را تشکيل می‌دهد. بازار تاریخی تبریز به عنوان بزرگترین سازه‌ آجری تجاری جهان، ثبت شده در یونسکو از پایتختی تبریز کهن هزار سال پیش دوره سلجوقیان و پیش از ان خبر می‌دهد و بازار تهران مدیون همین تلاش‌های فرزندان تاجر پیشه تبریز در ۱۵۰ سال اخیر ساخته و رونق یافته است.

مسجد ملک بازار تهران نیز یادگار حاج آقا مهدی بوده و حاج حسین ملک نیز نوه این تاجر در بین الحرمین بازار تهران کسب و کار گسترده‌ای تا اواخر دهه ۳۰ داشت. حاج حسین ملک متولد ۱۲۵۴ ه.ش آشنا به زبانهای ترکی، فارسی، عربی و فرانسه بود وی علاوه بر اینکه وارث اموال جدپدری و پدر بازرگان خود شده بود از راه تجارت و از سود اجاره صدهها حجره ارثی، دست به کارهای بزرگی زد‌. او بخشی از این در آمدها را به خرید اراضی رو به توسعه تهران و مشهد اختصاص می‌داد و خرید دهها میلیون متر مربع زمین و سود سرشار آن‌ها به دلیل توسعه این دو کلانشهر، حاج حسین را تشویق به انفاق، هبه، زکات و امور نیکوکاری سوق می‌داد. وی آشنایی لازم با کلام الله مجید داشت و از این کتاب هدایت و انسان ساز یاد گرفته بود که باید دستورات و فرایض بزرگ پروردگار عالمیان را در دستگیری از ضعفا و حل مشکلات جامعه اسلامی، آویزه چشم و گوش خود کند. او ابتدا تمام خانه پدری خود را در بازار بین الحرمین تهران و محل فعلی کتابخانه ملی ملک را وقف کرد و هزاران کتب خطی، قرآن‌های منحصر به فرد، تابلوهای نقاشی و هزاران قطعه اشیا تاریخی و هنری به کتابخانه موسوم به ملک که یادگار اجداد خود بود اهدا کرد.

موزه فعلی فرش ایران نیز یادگار آن واقف تاجرپیشه بود. رضاشاه احترام خاصی به این تاجر داشت و وارد مذاکره با حاج حسین ملک تبریزی شد و حاج حسين دهها هزار متر از املاک خود را برای تأسیس کاخ سعد آباد اختصاص داد ولی اعطا صد هزار متر زمین برای احداث دانشگاه تهران در سال ۱۳۱۳ ه.ش نیز از یادگارهای خاندان خیر ملک تبریزی است.

تاسیس موزه ملک، که امروز گنجنیه هنر ایران محسوب می‌شود نیز از باقیات صالحات این خاندان شریف است. احداث چند بیمارستان در چناران و تربت حیدریه، ساخت دهها مدرسه بین تهران-مشهد، احداث ده‌ها باب مسجد و حمام، واگذاری‌ اراضی میلیون‌ها متری برای احداث مسکن معلمان و فرهنگیان و کارکنان دولت، تأسیس و احداث ده‌ها مرکز نگهداری اطفال و یتیم خانه، واگذاری باغ وکیل آباد مشهد به عنوان پارک عمومی، واگذاری باغ صبای تهران به هنرمندان، همه و همه یادگار این خاندان فرهیخته و محترم به ملت ایران است.

بالاخره در سن ۹۶ سالگی، حاج حسین ملک چند ماه قبل از فوت همه اموال و دارایی‌های وسیع منقول و غیر منقول باقیمانده خود را به آستان رضوی امام رضا(ع) اهدا کرد و وسعت این املاک منقول و غیر منقول و چهار میلیارد ریال پول نقد به حدی بوده که سازمان موقوفات ملک در مشهد تأسيس شده تا وظیفه اداره و مدیریت موقوفات آن مردنیکو نام را به‌عنوان بزرگترین واقف تاریخ معاصر ایران انجام‌ دهد.

روزنامه اطلاعات از وی به‌عنوان درخشان‌ترین چهره اجتماعی و نیکوکاری ایران نام برد و مراسم‌های مختلفی در شهرهای کشور در بزرگداشت آن مرد بزرگ نیکوکار سفرکرده برپاشد. یاد و خاطره آن مرد نیکوکار و خاندان شریفش را گرامی می‌داریم و از بزرگ پروردگار عالمیان، غفران حق و رو سفیدی در روز جزا را طالبیم. شادروان زنده‌یاد حاج حسین ملک در تاریخ ایران به همراه خواجه رشیدالدین فضل‌الله که آن فرهیخته مقام نیز علاوه بر ربع رشیدی تبریز، وسیع‌ترین و بزرگترین موقوفات را در سراسر ایران و جهان اسلام داراست و منشأ خدمات علمی و آبادانی بسیاری در ایران و تبریز هستند در تارک تاریخ ایران می‌درخشند و افتخار برای شهر اولین‌ها، مهدکار و تلاش و ثروت و بازار و تاجر پیشگی با مردمان نجیب آن، کهن شهری که قرن‌ها در مرکز جاده ابریشم قلب تجارت از خان بالیغ«پکن» تا اسلامبول محسوب می‌شد.

محمد فرج‌پور باسمنجی، مدرس دانشگاه‌های آذربایجان‌شرقی