مطالعات قرآنی در الجزایر به مباحث لغوی و بلاغی خلاصه می‌شود
فعال قرآنی الجزایر تصریح کرد: مطالعات و پژوهش‌های انجام شده در علوم قرآنی در کشور الجزایر، ژرف و فراگیر نیست و تنها به مباحث مقدماتی و ساده اختصاص دارد، فعالیت‌ها شکل نظام‌مند نداشته بلکه تنها به تلاش‌هایی شخصی خلاصه می‌شود و از طرفی مطالعات قرآنی در سطح دانشگاه نیز بیشتر به مباحث لغوی و بلاغی اختصاص دارد و فاقد ژرفا و تنوع مطلوب است.
به گزارش ایکنا، وبینار «جایگاه قرآن و تلاوت و تجوید در کشورهای آفریقایی» به زبان عربی با همکاری خبرگزاری ایکنا، اداره کل همکاری‌های علمی و دانشگاهی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزنی فرهنگی ایران در الجزایر با حضور اندیشمندانی از ایران و الجزایر در بستر «اسکایپ» برگزار شد.
در این نشست مجازی دکتر نورالدین ابولحیه، اندیشمند قرآنی و مفسر الجزایری؛ سیدجلال میرآقایی، رایزن فرهنگی ایران در الجزایر؛ سیدحسن عصمتی، کارشناس امور قرآنی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزن فرهنگی سابق ایران در تونس و سنگال و یوسف مشریه؛ رئیس اتحادیه علما، ائمه و مبلغان کشورهای آفریقایی ساحل صحرا، حضور داشتند.
نورالدین ابولحیه، اندیشمند قرآنی و مفسر الجزایری با اشاره به پیشینه فعالیت‌های قرآنی در کشور الجزایر گفت: در ابتدا باید به تفسیری که در حال تألیف آن هستم، توضیحی ارائه دهم. با توجه به اهمیت رسانه‌ها و همچنین انتشار اطلاعات مختلف که در آن شبهه‌هایی نیز در مورد قرآن و به‌ویژه درباره عقل‌پذیر بودن و همچنین مدرن بودن مفاهیم قرآنی منتشر می‌شود، انتشار مفاهیم قرآن و معارف آن به شکلی به‌روز و عقل‌پذیر از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. تفسیری که هم اکنون در دست تألیف دارم به دو بخش عمده تقسیم می‌شود: بخش اول از تفسیر به مقدماتی می‌پردازد که برای ارائه تفسیری عقلانی و مدرن از قرآن بدون آنکه تحریفی در مفاهیم اصلی آن صورت بگیرد، ضروری است و بخش دوم نیز به تفسیر قرآن با توجه به این مقدمات و مفاهیم اختصاص دارد. حجم این تفسیر بالغ بر 30 جلد خواهد بود.
وی افزود: اما در مورد جایگاه قرآن و شیوه‌های آموزش قرائت و حفظ قرآن در آفریقا و به‌ویژه در الجزایر می‌توان چندین بخش را مطرح کرد. قرآن به طور کلی در شمال آفریقا و کشورهای آفریقایی از جایگاه والایی برخوردار است اما با ورود استعمار به این منطقه جایگاه قرآن در کشورهای مستعمره به‌طور عامدانه تضعیف شده است. از این رو حفظ و تجوید قرآن در کشورهایی مانند موریتانی سیاق سنتی خود را حفظ کرده است اما در الجزایر همان‌طور که گفته شد، اگرچه همواره اهتمام به قرآن وجود داشته اما در دوره استعمار این اهتمام تضعیف شده است.
ابولحیه توضیح داد: حفظ قرآن در الجزایر در حال حاضر به چند شیوه صورت می‌گیرد در مناطق جنوب الجزایر و مناطق مجاور موریتانی حفظ قرآن به روش سنتی و همانند موریتانی صورت می‌گیرد. از سویی «زوایا»(دارالقرآن‌‌های سنتی) نیز به عنوان یکی از نهادهای سنتی و تاریخی حفظ قرآن در الجزایر نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کنند، با این حال گستره توزیعی و همچنین حجم فعالیت این زوایا در مقایسه با قدیم بسیار محدود شده است.
این فعال قرآنی الجزایر افزود: از طرفی به دلیل رایج بودن قرائت «ورش از نافع» در الجزایر و تفاوت آن از نظر تجویدی با قرائت «حفص از عاصم» که قرائت مشهور در سطح جهان اسلام است، قاریان الجزایری در جهان اسلام شهرتی ندارند چرا که روایت ورش، شهرت چندانی ندارد.
ابولحیه گفت: با وجود اهتمام بسیار جامعه الجزایر به قرآن اما سطح مطالعات دانشگاهی درباره قرآن، مراکز مرتبط به انتشار قرآن، دانشگاه‌ها، رسانه‌های قرآنی و وضعیت پرداختن به معارف قرآنی در این کشور قابل مقایسه با امکانات و فعالیت‌های گسترده جمهوری اسلامی ایران نیست. پژوهش‌های انجام شده در علوم قرآنی ژرف و فراگیر نیست و تنها به مقدماتی ساده اختصاص دارد، فعالیت‌ها شکل نظام‌مند نداشته بلکه تنها تلاش‌هایی شخصی خلاصه می‌شود و از طرفی مطالعات قرآنی در سطح دانشگاه نیز بیشتر به مباحث لغوی و بلاغی اختصاص دارد. پژوهش‌های دانشگاهی حتی در سطح دکتری نیز فاقد ژرفا و تنوع مطلوب است.
این مفسر قرآن الجزایری تصریح کرد: با وجود رادیوی ملی قرآن تلاش‌های موجود در سطح فعالیت‌های رسمی، پژوهشی و دولتی با اهمیت قرآن در سطح جامعه تناسبی ندارد. روش‌های حفظ نیز فارغ از روش‌های سنتی و زوایا تنها به چندین جزء از قرآن توجه داشته و بیشتر برنامه‌های دولتی نیز به آموزش ائمه جماعات و امامان مساجد اختصاص دارد که تنها به شکلی محدود به آموزش حفظ و تجوید قرآن می‌پردازد.
وی با اشاره به آموزش قرآن در مدارس و مجامع قرآنی نیز گفت: آموزش قرآن در مدارس به تعلیم چند جزء محدود بوده و از سویی نیز فشار بسیاری به فراگیران وارد می‌شود، به شکلی که سخت‌گیری بی‌مورد منجر به دل‌زدگی آن‌ها شده و تمایل خود برای حفظ و قرائت قرآن را از دست خواهند داد. از این‌رو ضرورت دارد که در آموزش قرآن به این شیوه نیز تجدید نظر و از سخت‌گیری‌های نابجا خودداری شود.
ابولحیه در بخش انتهایی سخنان خود گفت: از سویی دوره‌هایی برای فهم پیشینه روایی تفاسیر و مفاهیم قرآن نیز برای فراگیران وجود ندارد، حال آنکه با توجه به وضعیت کنونی این امور ضرورت دارد. از این نظر متأسفانه کمبودهای بسیاری وجود دارد و اگرچه تلاش‌های شخصی زیادی در این زمینه انجام شده اما فعالیت در سطح دولتی نیز ضرورت دارد.
مدارس صوفیه؛ فتح بابی برای آموزش قرآن در الجزایر
یوسف مشریه، رئیس اتحادیه علما، ائمه و مبلغان کشورهای آفریقایی ساحل صحرا در ابتدا ضمن قدردانی از ایکنا برای برگزاری این وبینار و خیر مقدم به دیگر اساتید حاضر گفت: اسلام از طریق قرآن و علوم قرآنی به آفریقا وارد شد و از این طریق در قاره آفریقا از دریاچه سنگال گرفته تا رودخانه چاد و بیش از 15 کشور آن انتشار یافت. از ابتدای ورود اسلام به آفریقا، مردم و دولت‌های مختلف با بنای مساجد، زوایا و مدارس قرآنی کمر به تعلیم، حفظ و قرائت قرآن کریم بسته‌اند و این سنتی است که در تمام کشورهای اسلامی نیز آن را شاهدیم برای مثال زوایا در بخشی از جهان اسلام «تکایا» و در بخشی «خلوات» نامیده می‌شود. با این همه کارکرد عمده آن‌ها اهتمام به حفظ، قرائت و تعلیم قرآن کریم بوده است. در کشورهای عربی از اصطلاح زوایا برای توصیف این اماکن استفاده می‌شود و در واقع می‌توان آن را نهادی دینی و معنوی دانست که به آموزش قرآن کریم از آغاز تحصیل کودکان اختصاص دارد. فراگیران در این زوایا از جزء سی‌ام قرآن آموزش خود را آغاز کرده و این آموزش تا مراحل پیشرفته یعنی فهم و تفسیر کل قرآن در کنار تعلیم قرائت، تجوید و حفظ آن پیش می‌رود.
وی افزود: همان‌طور که پیش‌تر نیز اشاره شد، روایت رایج در کشورهای مغرب عربی روایت ورش از نافع است و این قرائت در زوایا نیز مبنای تعلیم است. تاریخ آموزش قرائت، تجوید، حفظ و تفسیر قرآن، مدارس صوفیه بوده است که می‌توان آن را روشی رحمانی توصیف کرد که در تمام الجزایر گسترش یافته و سهم مهمی در مرجعیت قرآن در تعلیم علوم مختلف اسلامی در این کشور ایفا کرده است.
رئیس اتحادیه علما، ائمه و مبلغان کشورهای آفریقایی ساحل صحرا در ادامه بیان کرد: از طرفی مدارس قرآنی نیز نقش مهمی در حفظ هویت دینی الجزایر و مقابله با استعمار داشته است. هم‌اکنون نیز هزاران مدرسه و زاویه قرآنی در کشور وجود دارد. ما در الجزایر دارای هفته قرآن هستیم که هم‌زمان با سالروز میلاد پیامبر اسلام(ص) در ماه ربیع‌الاول نکو داشته و از طرفی سالانه شاهد مسابقات بین‌المللی حفظ قرآن در این کشور نیز هستیم که در زمینه حفظ، تجوید و تفسیر قرآن برگزار می‌شود. دولت الجزایر اهتمام زیادی به حفظ و انتشار معارف قرآنی داشته و رادیو قرآن نیز بدین منظور تأسیس شده و فعالیت می‌کند. از سویی مردم الجزایر نیز اهمیت زیادی به تعلیم قرآن می‌دهند. بسیاری از خانواده‌ها فرزندان خود را ابتدا به مدارس قرآنی می‌فرستند تا پیش از آغاز آموزش ابتدایی، اصول اولیه قرائت و تجوید قرآن را در این مدارس بیاموزند. تعداد مدارس قرآنی در الجزایر بالغ بر 16 هزار مدرسه می‌شود.
این اندیشمند آفریقایی گفت: از سویی تلاش‌های بسیاری برای حفظ قرائت، تجوید، حفظ و اهتمام معارف قرآنی از طریق آموزش ده‌ها قاری مختلف و همچنین تأسیس دانشکده‌ها و رشته‌های مختلف مختص معارف اسلام و مطالعات قرآنی انجام شده است. اگرچه دوران استعمار ضربه بزرگی به نهادهای آموزش و ترویج قرآن زد و متأسفانه بسیاری از قاریان و حافظان قرآن در این دوران در مبارزه با استعمار به شهادت رسیدند اما بحمدالله پس از استعمار تلاش‌های زیادی برای جبران این خسارت صورت گرفته است.
وی در ادامه در پاسخ به این سؤال که «آیا روش‌ها و فناوری‌های جدید برای آموزش قرائت و تجوید و حفظ قرآن نیز بهره گرفته می‌شود» افزود: به دلیل شیوع بیماری کرونا دو سال است که مدارس قرآنی و زوایا در الجزایر بسته شده است. در این وضعیت استفاده از فناوری‌های جدید و بسترهای آموزش مجازی برای تعلیم تجوید و قرائت قرآن نیز رواج یافته است. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، مدارس قرآنی در الجزایر از جایگاه مهمی برخوردار هستند و در میان خانواده‌های الجزایری استقبال زیادی از این مدارس می‌شود.
وی افزود: در دوره شیوع کرونا و تعطیلی این مدارس، آموزش و تعلیم قرآن از طریق فناوری‌های جدید و بسترهای آموزشی مجازی رونق گرفته است. از طرفی از رسانه‌هایی مانند رادیو و تلویزیون نیز برای آموزش تجوید و قرائت قرآن و همچنین انتشار مفاهیم قرآنی و پخش قرائت‌های مختلف بهره گرفته می‌شود، یک کانال تلویزیون الجزایر هم به قرآن اختصاص دارد.
ضرورت آفریقاشناسی با تکیه بر جریان‌های فکری قرآنی
گزارش ایکنا حاکی است: دکتر سیدحسن عصمتی، کارشناس امور قرآنی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و رایزن فرهنگی سابق ایران در تونس و سنگال نیز سخنان خود را با قرائت آیاتی چند از قرآن کریم آغاز کرد و در ابتدا با تشکر از دیگر شرکت‌کنندگان در این نشست و همچنین خبرگزاری ایکنا که بانی برگزاری این نشست شده است، سخنان خود را دربارۀ جایگاه قرآن در آفریقا بیان کرد.
وی گفت: آفریقا در جهان و به‌ویژه در ایران غریب و ناآشنا باقی مانده است. ما به‌ویژه در زمینه جریان‌های فکری و قرآنی تاریخی و معاصر در آفریقا اطلاعات و دانش کمی داریم و این کمبود دانش را باید به شکلی برطرف ساخت. شعار رایزنی فرهنگی ایران در تونس در زمان فعالیت این‌جانب دعوت به آشنایی بیشتر با همدیگر بود. از این‌رو ما نیازمند دانش آفریقاشناسی با تکیه بر معارف و جریان‌های فکری در حوزه قرآن هستیم.
عصمتی تصریح کرد: از نظر تاریخ باید اذعان کرد که شمال آفریقا دروازه ورود قرآن به این قاره و سپس قاره اروپاست. از سویی مهاجرت مسلمانان در صدر اسلام به حبشه و تلاش برای استفاده از قرآن در زمینه جلب نظر پادشاه وقت این کشور را می‌توان نقطه عطفی تاریخی برای تثبیت جایگاه قرآن و همچنین آغاز دیپلماسی قرآنی دانست. ما نخستین‌بار در سنگال در جریان یک نشست فرهنگی «تجدید و احیای دیپلماسی قرآنی» را مطرح کردیم که مورد استقبال برادران سنگالی قرار گرفت.
رایزن فرهنگی سابق ایران در تونس و سنگال با اشاره به فتح مصر در سال 21 هجری که راه را برای ورود قرآن به قاره آفریقا به شکلی گسترده فراهم کرد، گفت: تأسیس شهر قیروان در تونس به دست عقبة بن نافع، قاری مشهور قرآن و بعدها حضور مفسری چون ابن عباس، سنگ بنای علوم اسلامی و به‌ویژه علوم قرآنی در حوزه تحقیق و انتشار در شمال آفریقا محسوب می‌شود. از این رو جایگاه قرآن در این قاره از نظر تاریخی بسیار برجسته است و این امر باید موضوع پژوهش دانشگاهی قرار گیرد. از طرفی باید به برادران گران‌قدر خود از این کشورها بگویم که شما میراث بزرگی از حفظ و انتشار قرآن دارید و از سویی ما در ایران نیز دارای میراثی مشابه و مشترک با شما در این حوزه هستیم، شاعر مشهور فارسی‌گوی، حافظ شیرازی که او نیز حافظ قرآن بود به کرات از اصطلاح زاویه به معنایی مشابه با مفهوم آن در شمال آفریقا استفاده کرده است.
عصمتی توضیح داد: دولت‌های مختلف در دوره‌های متعدد تاریخی در شمال آفریقا نقش مهمی در انتشار معارف قرآنی داشته‌اند که از این میان می‌توان به دولت ادریسیه، مرابطون و فاطمیون اشاره کرد. از سویی مراکز بزرگی از جمله مسجد جامع الازهر، مسجد جامع زیتونیه و مسجد جامع قروین از مصر گرفته تا تونس و همچنین دیگر مراکز مهم دینی و تعلیمی در سودان، تانزانیا، موریتانی نقش مهمی در توسعه و گسترش فرهنگ و علوم قرآنی داشته‌اند. استفاده از این ظرفیت عظیم به طور عمده باید در دستور کار ما قرار گیرد و قرآن و محبوبیت آن در زمینه بهبود روابط میان دولت‌ها و به طور کلی خدمت بشر مورد بهره‌برداری باشد.
تصوف و قرآن؛ دو رکن شکل‌گیری هویت دینی در شمال آفریقا
کارشناس امور قرآنی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی همچنین در پاسخ به اینکه کتاب‌هایش با عنوان «جامعه و فرهنگ تونس» و «تصوف در شمال آفریقا» و رساله دکتری «جریان‌های فهم قرآن در تونس معاصر» چگونه به فعالیت‌های قرآنی در کشورهای شمال آفریقا پرداخته است؟ گفت: کتاب «فرهنگ و جامعه تونس» که شامل 11 فصل مختلف است، به جایگاه قرآن و تلاوت و تجوید آن در تونس و همچنین تأثیر قرآن در جامعه تونس و فرهنگ آن پرداخته است. این کتاب توانسته است تا اندازه‌ای مجموعه کتب موجود در حوزه شمال آفریقا به‌ویژه تونس را در زبان فارسی غنی‌تر کند.
وی افزود: همان‌طور که در این کتاب مطرح شده است، تصوف و قرآن دو رکن و شاکله اساسی شکل‌گیری هویت فرهنگی و دینی در شمال آفریقاست و بدون شناخت این دو شناسایی این منطقه و فرهنگ اسلامی آن نیز ممکن نیست. از طرفی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، امکان ارتباط میان متخصصین و کارشناسان قرآنی از ایران و قاره آفریقا را در حوزه علوم قرآنی و قرائت‌های قرآنی مختلف از ایران فراهم ساخته است. رساله دکتری بنده نیز در حوزه نقش جریان‌های معاصر در فهم قرآن در تونس نوشته شده است. با توجه به فقدان آثار مکتوب در این زمینه در زبان فارسی، این موضوع را برای رساله دکتری خود انتخاب کردم.
عصمتی گفت: با توجه به پژوهش‌های انجام شده در تونس می‌توان چند جریان مهم را برای فهم و تفسیر قرآن مشخص ساخت. نخستین جریان را باید جریان سنتی در فهم قرآن دانست که چهره اصلی آن شیخ محمد طاهر بن عاشور، صاحب تفسیر «التنویر» است. وی مفسر جامعی است که تفاسیر پراکنده قرآنی را تجمیع کرده و کتاب خود را به نگارش درآورد. از سویی جریان مهم دیگری نیز در تونس وجود دارد که به دنبال فهم مدرن از قرآن است. در این رساله به طور مفصل به این دو جریان پرداخته شده است. با توجه به نو بودن موضوع به نظر می‌رسد که این رساله در زبان فارسی جایگاه خود را بیابد و امکان ترجمه آن نیز وجود دارد.
سیدجلال میرآقایی، رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در الجزایر نیز سخنان خود را با نام خدا آغاز کرد و گفت: قرآن در جوامع اسلامی مبانی اساسی و ثقل اکبر است و مسلمانان از قومیت‌ها، نژادها، رنگ‌ها و زبان‌های مختلف تلاش بسیاری برای آموختن، تعلیم، قرائت، تجوید و فهم و تفسیر آن کرده‌اند. از سویی این کتاب به مبنایی برای توسعه علوم مختلف از قبیل لغت، تفسیر، بلاغت و همچنین هنرهای زیبا از جمله خط و تذهیب و در دوران جدید نیز ساخت فیلم‌ها و سریال‌های مختلف بدل شده است. ملل مسلمان از شرق آسیا گرفته تا غرب آسیا به علوم قرآنی اهتمام فراوان داشته‌اند. مشهور است که قرآن در حجاز نازل شده، در ترکیه کتابت و در ایران تفسیر و در قاره آفریقا حفظ شد. از این‌رو می‌توان گفت قرآن در تمام جوانب حیات مسلمانان در کشورهای مختلف وارد شده است. از سویی در قاره آفریقا انتشار قرآن و معارف قرآنی از طریق مساجد و زوایا صورت گرفته است. شایان ذکر است که امروزه نیز مدارس و زوایای متعددی در الجزایر وجود دارد که در آن‌ها تعلیم قرآن و علوم قرآنی صورت می‌گیرد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: قرآن در مدارس الجزایر درس اصلی محسوب شده و آموختن نحوه قرائت، تجوید و فهم آن از شرایط اصلی منصب امامت در مساجد است.
از سویی اهتمام بسیاری نیز به علوم قرآنی وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به تفسیر اندیشمند بزرگ نورالدین ابولحیه اشاره کرد که به نوعی می‌توان آن را جمع بین علم و فن دانست. این کتاب هم از اسلوب روایی جذابی بهره برده است و هم در عین حال یک اثر فنی است. در پایان نیز از زحمات ایکنا و نیز حضور سایر اساتید گران‌قدر تشکر و قدردانی می‌کنم.
اجرا: زهرا نوکانی
ترجمه: سعید عدالت‌جو
انتهای پیام
