ضرورت خودمراقبتی برای رسیدن به سلامت معنوی

به گزارش خبرنگار ایکنا، دومین نشست از سلسله وبینارهای علمی همایش بین‌المللی «تربیت معنوی و سلامت معنوی از منظر امام علی(ع)» با محور شاخصه‌های سلامت و بیماری معنوی در نهج‌البلاغه، 20 بهمن ماه با سخنرانی مینو اسدزندی، مسئول کارگروه سلامت معنوی دانشگاه بقیه‌الله(عج) و عضو فرهنگستان علوم پزشکی کشور برگزار شد.

در این نشست، مینو اسدزندی، مسئول کارگروه سلامت معنوی دانشگاه بقیه‌الله(عج) به تشریح نظریه «قلب سلیم» خود پرداخت و ضمن تشریح مراحل انجام پژوهش‌های مربوط به این نظریه، گفت: دو سؤال مهم فلسفی موجب شد به پژوهش در خصوص سلامت و بیماری معنوی بپردازم؛ سؤال اول اینکه دلیل محنت و رنج انسان چیست و سؤال دوم اینکه چطور می‌توان این رنج‌ها را تسکین داد؟

وی ادامه داد: پژوهش‌های من نشان داد در علم روز به موضوع روح توجه چندانی نشده است. این در حالی است که از دیدگاه پیروان ادیان ابراهیمی انسان‌ها دارای دو بعد مادی و ملکوتی هستند و خداوند در آیات مختلف در خصوص روح سخن گفته و موضوع روح، ایمان به روح و عالم غیب جزو شروط اصلی دین داران است.

مسئول کارگروه سلامت معنوی دانشگاه بقیه‌الله با اشاره به اینکه در قرآن آمده است اگر چیزی را نمی‌دانید از اهل ذکر بپرسید و ائمه (ع) فرموده‌اند به خدا قسم که ما از اهل ذکر هستیم پس اگر سؤالی دارید بپرسید، گفت: با دقت در این آیات و روایت‌ها به سراغ قرآن و احادیث رفته و نگاه این منابع نسبت به روح را بررسی کردم.  

وی ادامه داد: برخی از اساتید به من گفتند که به سراغ بررسی مسئله روح نروم، چون تصور می‌شد اطلاعات در این خصوص کم و قلیل است اما به حدیثی از امام باقر(ع) برخوردم که مفهوم آن این بود که علم روح به افراد قلیلی داده شده است؛ پس متوجه شدم علم نسبت به روح به افراد قلیلی داده شده نه اینکه علم در خصوص روح قلیل و کم است.

اسدزندی افزود: روح در قرآن با واژه قلب و آن چیزی که آدمی به وسیله آن درک می‌کند، بیان شده است. آیت‌الله دستغیب در کتاب قلب سلیم، روح را جوهر روحانی می‌داند که توانا، دانا، شناسا، مُدرک و محل احساسات است. این روح است که به ما امکان می‌دهد از عالم ناسوت و سایر عوالم هستی شناخت پیدا کنیم.

وی ادامه داد: قرآن از قلب سلیم، مریض و منیب یاد می‌کند و امام صادق(ع) نیز فرموده‌اند: قلب سلیم، قلبی است که خداوند را ملاقات می‌کند در حالی که کسی غیر از خدا در آن نباشد. حضرت علی(ع) هم از خدا طلب قلب سلیم می‌کنند.

این عضو فرهنگستان علوم پزشکی کشور اظهار کرد: طی مقالات مختلفی کلمه «قلب سلیم» را به جهان علم معرفی کردم و توانستم بر همین مبنا مدل مراقبت معنوی را طراحی کنم که در این خصوص کتاب‌ها و مقالات مختلفی نیز نوشته شد. در ادامه نیز تلاش کردم مشخصه‌های انسان‌هایی که قلب سلیم دارند را بشناسم که برای این کار از روش استقرایی علمی، مصاحبه با اساتید روانشناسی، بیماران و خانواده‌های آنها و منابع شیعی به خصوص خطبه همام حضرت علی(ع)، حدیث جنود عقل و جهل امام صادق(ع)، حدیث قدسی عشق الهی و ... استفاده کردم و شاخصه‌های صاحبان قلب سلیم استخراج شد.

وی با اشاره به اینکه در حدیث جنود عقل و جهل امام صادق(ع) در تعریف حقیقت بندگی آمده است که حقیقت بندگی این است که بنده خدا در آنچه خدا به او داده مالکیتی برای خود قائل نشود، برای خود مصلحت اندیشی و تدبیری نکند، توکل کند، همه چیز به خدا واگذار کند، اشتغالاتش به چیزی منحصر شود که خدا به آن امر یا نهی کرده است و ... گفت: همه این امور باعث سلامت جسمی و روحی ما می‌شوند.

اسدزندی تصریح کرد: حقیقت بندگی، سلامت معنوی را در بندگان خدا تأمین می‌کند و می‌تواند تحمل مصائب را امکان پذیر و مشکلات اجتماعی را کاهش دهد. وقتی کسی مراتب معنوی را طی می‌کند ابتدا وارد وادی اسلام می‌شود و بعد با عمل کردن به آنچه به آن آگاه شده، به ایمان قلبی می‌رسد و افرادی که ایمان را در خود تقویت کنند، به پارسایی می‌رسند طوری که نشست و برخاست آنها نشان دهنده این است که از خدا پروا دارند. انسان‌ها به مقام دل بریدن از دنیا می‌توانند برسند البته دل بریدن از دنیا نه به معنای عدم استفاده از نعمت‌ها بلکه به معنی دلبسته نبودن است. در این مسیر افراد کمی به یقین می‌رسند و به باطن هستی توجه می‌کنند؛ چنین افرادی اگر عالم بلرزد  قلب آنها نمی‌لرزد.

راضی بودن خدا کافی نیست ما هم باید راضی باشیم

وی افزود: سال‌ها فکر می‌کردم باید کاری کنم که خدا از من راضی شود، اما بعدها متوجه شدم علاوه بر اینکه باید خدا از من راضی شود، من هم باید از خدا راضی باشم یعنی به هر چه خداوند داده و نداده رضایت بدهم؛ اگر چنین حالتی در فرد محقق شود، آن فرد به قلب سلیم دست پیدا می‌کند.

مسئول کارگروه سلامت معنوی دانشگاه بقیه‌الله(عج) در خصوص دیگر ویژگی‌های صاحبان قلب سلیم، گفت: این افراد، نفس راضیه و مرضیه دارند. در همه حال زندگی احساس شادی و خوش‌بینی دارند، صاحب ملکه صبر و فضائل اخلاقی هستند، آرامش، اطمینان و اعتماد دارند.

وی با اشاره به محتوای حدیث عشق الهی که در آن آمده است: «آن كس كه مرا طلب كند، مرا می‌یابد و آن كس كه مرا یافت، مرا می‌شناسد و آن كس كه مرا شناخت، مرا دوست می‌دارد و آن كس كه مرا دوست داشت، به من عشق می‌ورزد و آن كس كه به من عشق ورزید، من نیز به او عشق می‌ورزم و آن كس كه من به او عشق ورزیدم، او را می‌كشم و آن كس را كه من بكشم، خون‌بهای او بر من واجب است و آن كس كه خون‌بهایش بر من واجب شد، پس خود من خون‌بهای او هستم»، گفت: این حدیث از جمله رهنمودهای من برای شناخت ویژگی‌های صاحبان قلب سلیم بود.

اسدزندی حیا، شجاعت، عدالت خواهی، سخاوت و کرامت نفس را از دیگر ویژگی‌های افراد با قلب سلیم برشمرد و گفت: افرادی که دارای قلب سلیم هستند، در زندگی اعتدال ایجاد می‌کنند و اقرار لسانی به وجود خداوند و الگو بودن ائمه دارند، در مقام خردورزی و حکمت هستند و چون عالم را محضر خدایی می‌دانند که حتی یک لحظه از بندگان خود غافل نیست، پس حیا و شرم دارند و خود را از زشتی دورنگه می‌دارند.

وی افزود: این افراد بعد از اینکه به این مقام رسیدند می‌توانند نفس، خشم و غضب خود را کنترل کنند و بعد از اینکه به قوه عامله حرص و آز و طمع اعتدال بخشیدند، دارای مقام سخاوت می‌شوند و بر اساس روایت افراد سخاوتمند به شاخه طوبی وصل هستند و به واسطه سخاوت به بهشت می‌روند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: افراد دارای قلب سلیم، اهل نیکوکاری، مهرورزی، گذشت و در مقام شفاعت هستند و می‌توانند به اوج سلامت برسند. این افراد از هر نوع رفتارهایی که نشان دهنده تبرج و حتی مشکلات کلامی باشد، خود را دور نگه می‌دارند. شجاعت در این افراد باعث می‌شود از کبر، خودخواهی و خشم نسبت به بندگان خدا پرهیز کنند، راستگو، متواضع و فروتن باشند. از جمله دیگر ویژگی‌های صاحبان قلب سلیم، عدالت‌ورزی است که آنها را از حب ناحق، دشمنی با مومنان و جانب‌داری باطل باز می‌دارد؛ صاحبان قلب سلیم، مصلحان جامعه هستند و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.

وی با اشاره به وجود مقدس حضرت علی(ع) به عنوان انسانی با قلب سلیم، گفت: مقام سخاوت یکی از ویژگی‌ها مولا است که در آیات متعدد قرآن به آن اشاره شده است. سخاوت باعث می‌شود افراد همه داشته‌های خود را در راه رضای حق به نیازمندان بدهند و از هر گونه چشم داشت به اموال دیگران و از اسراف و حرام خواری به دور بمانند. این افراد کرامت نفس دارند، رازنگه دار هستند و عیوب دیگران را کتمان می‌کنند و از قساوت قلب به دور هستند.

اسدزندی به نظریات مارتین سلیگمن در روانشناسی مثبت نگر اشاره کرد و گفت: همه ویژگی‌های حضرت علی(ع) در مدلی که سلیگمن مطرح کرده وجود دارد.

وی در ادامه به دیسترس‌های معنوی و علل بروز آنها در افراد اشاره کرد و گفت: روح بعد از اینکه به بدن ملحق می‌شود، به نفس تبدیل می‌شود و قابلیت پذیرش ویژگی‌های مختلف را دارد؛ می‌تواند نفس اماره و مصوره باشد و افراد را فریب دهد یا نفس لوامه باشد و یا نفسی که راضیه و مطمئنه است و در قلب سلیم جا دارد.

این استاد دانشگاه اضافه کرد: در منابع دینی از قلب سلیم، مریض و منیب یاد شده، یعنی همچنان که جسم انسان نیازهایی دارد، باید از آن مراقبت کرد و در صورتی که بیمار شد باید به مداوای آن پرداخت قلب نیز بیمار می‌شود، پس باید تلاش کنیم از بروز بیماری معنوی در خود جلوگیری کنیم و اگر بیمار شده‌ایم، در پی درمان باشیم، چرا که قلب سلیم ارتباط ما را با خدا، مردم، خودمان و عالم اصلاح می‌کند.

وی بیان کرد: در اسلام دیسترس‌های معنوی به عنوان گناه کبیره معرفی شده و عکس‌العمل‌های ارادی است که باعث اختلال در ارتباط ما با خدا، خودمان و مردم می‌شود.

شاخصه‌های جهالت معنوی

این استاد دانشگاه از شاخصه‌های جهالت معنوی نیز سخن گفت و عنوان کرد: ظلم، ستمگری، قساوت، سنگ دلی و ... در افرادی که دچار دیسترس‌های معنوی هستند، توسعه پیدا می‌کند و باعث اختلال ارتباط آن‌ها می‌شود. غفلت از یاد خدا نیز در آدم سالم و در افراد بیمار به واسطه ناامیدی از رحمت حق ایجاد می‌شود.

دیسترس معنوی با ما چه می‌کند؟

وی ادامه داد: دیسترس‌های معنوی در افرادی که خلأ معنویت دارند باعث بی‌اعتمای به خدا شده و این افراد دست به دامن افرادی می‌شوند که غیر خدا هستند و مقام توکل در آنها از بین می‌رود، نا آرام و به واسطه یأس از رحمت خدا ناامید هستند. این افراد در مشکلات دچار بی‌تابی می‌شوند و نمی‌توانند صبر کنند و حتی شک و تردید در باورهای دینی، نارضایتی از سرنوشت، ترک واجبات و غفلت در اثر دیسترس‌های معنوی در ارتباط آنها با خدا پیش می‌آید.  

اسدزندی در خصوص تأثیر خلأ معنوی در ارتباط افراد با خود، گفت: وقتی فرد از پشتوانه غنی و وجود خداوندی که دستش با قوانین خلقت بسته نیست، برخوردار نباشد، مضطرب، نگران و ناامید شده، احساس تنهایی می‌کند و حتی ممکن است، خودزنی کند یا افکار خودکشی داشته باشد.  

وی ادامه داد: افرادی که خلأ معنویت دارند ممکن است بخواهند به دیگران صدمه بزنند یا دچار انزوای اجتماعی شده، حسادت، تنفر، انزجار، انتقام یا پرخاشگری کلامی و رفتاری داشته باشند و به قساوت و سنگدلی برسند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه پس از مشخص کردن ویژگی‌های افراد دارای قلب سلیم و افرادی که دیسترس معنوی دارند، تلاش شده دستورالعمل‌های مراقبت معنوی برای انواع دیسترس‌ها تعیین شود، گفت: متوجه شدیم خلأ معنویت آسیب شدیدی به اعتماد به نفس و قدرت سازگاری افراد می‌زند که لازم است این بحران مورد توجه قرار گیرد.

وی اضافه کرد: در دیدگاه اسلام وقتی کسی دچار مشکلی می‌شود، این ابتلا به عنوان آزمایش الهی مطرح شده که به اذن خدا پیش آمده و خدا با آن می‌خواهد میزان صبر بر بلا را امتحان و به اندازه صبر به افراد اجر عطا کند. بر اساس نظر آیت‌الله دستغیب در کتاب گناه کبیره نیز بزرگ‌ترین گناه کبیره یأس از رحمت الهی است. در آیه 20 سوره حدید نیز خداوند غفلت از یاد خدا را به عنوان منبع دیسترس در افراد سالم مطرح می‌کند.

این استاد دانشگاه نتیجه گرفت: پس اگر در دیسترس قرار می‌گیریم، علاوه بر عکس‌العمل جسمی و اجتماعی عکس‌العمل روانی نیز داریم و ممکن است عکس‌العمل غلط موجب دیسترس معنوی شود.

وی بیان کرد: در اینجاست که موضوع خودمراقبتی مطرح می‌شود. در علم روز، خودمراقبتی بسیار مورد توجه است و اگر کسی نمی‌تواند، باید از فردی برای مراقبت از خود کمک بگیرد. در اسلام نیز سلامتی، امانتی است که خداوند به عنوان نعمت به انسان داده و در خصوص آن روز قیامت از انسان سؤال خواهدشد. در آیات متعدد نیز بیان شده که باید مراقب خودمان باشیم.

مسئول کارگروه سلامت معنوی دانشگاه بقیه‌الله (عج) اضافه کرد: در اسلام علاوه بر مسئله خودمراقبتی، مسئله خودمراقبتی معنوی و مراقبت از معنویت خانواده و اطرافیان نیز مطرح شده است. همچنین تقدم خودمراقبتی و تزکیه بر تعلیم در آیات مختلف مطرح است. اسلام تزکیه را قبل از تعلیم قرار می‌دهد و برخورداری از اعمال فاضله‌ای می‌داند که باعث داشتن قلب سلیم می‌شود و چشم‌اندازی که خداوند برای صاحبان قلب سلیم قرار داده، این است که آن‌ها از حیات طیبه که بالاترین کیفیت زندگی است، برخوردار می‌‌شوند.

وی در پایان گام‌های اصلی خودمراقبتی را برشمرد و گفت: شفقت به خود، اعتماد، دانش‌افزایی معنوی، شناخت دیسترس‌ها و روش‌های کاهش آن‌ها، تقویت ارتباط با خدا و بعد ارتباط با مردم و عالم طبیعت و حفظ انگیزه در تمام عمر تا بر مبنای دستورات اسلامی تلاش و محاسبه نفس روزانه داشته باشیم، گام‌های اصلی خودمراقبتی است.