بررسی زمان و مکان نگارش «فتوح الحرمین»، نخستین سفرنامه حج مصور

به گزارش ایکنا، پنجمین نشست از سلسله نشست‌های خیلی دور، خیلی نزدیک با موضوع «نسخه‌پژوهی از مکه تا ملبورن» شب گذشته ۲۶ اسفندماه با حضور لیلا الحق، پژوهشگر نسخه‌های خطی در دانشگاه موناش و به میزبانی زهیر میرکریمی، اسلام‌پژوه در صفحه اینستاگرام دورنما برگزار شد که گزیده سخنان الحق را در ادامه می‌خوانید؛

نسخه‌پژوهی هر فعالیتی درباره نسخه‌های خطی را در بر می‌گیرد و به سوالی که پژوهشگر دارد بستگی دارد. اگر نسخه‌های خطی به جواب سوال پژوهشگر مرتبط باشد، پژوهشگر به نسخه‌ها دسترسی پیدا می‌کند و آنها را مطالعه می‌کند. ممکن است سوال پژوهش درباره متن نسخه‌های خطی باشد، مثلا موضوع پژوهش بررسی انتقادی متن نسخه باشد. در این صورت تمرکز پژوهشگر روی مطالعه متن می‌رود و دیگر جنس کاغذ برایش اهمیت ندارد. البته ممکن است خط خوردگی‌ها و جاافتادگی‌ها مهم باشد ولی همانطور که گفتم این مسئله بستگی به نسخه مورد بررسی و سوال پژوهشگر دارد. در مجموع نسخه‌پژوهی یک حوزه مطالعاتی میان‌رشته‌ای است یعنی از اول به صورت حوزه مستقل شکل نگرفته است و پژوهشگران از زمینه‌های مختلف مطالعاتی نسخه‌پژوهی انجام می‌دهند. به طور کلی ممکن است شما علاقه‌مند باشید متن نسخه را مورد مطالعه قرار دهید یا به تزیینات نسخه علاقه‌مند باشید و بخواهید از نظر زیبایی‌شناختی آنها را بررسی کنید یا به موادی که در نسخه به کار برده شده است علاقه‌مند باشید یا مطالعه ادبی یا دینی انجام دهید. ممکن است در هر کدام از این زمینه‌ها به فعالیت نسخه‌پژوهانه بپردازید.

کتاب «فتوح الحرمین» نخستین سفرنامه مصور حج

کتاب مثنوی فتوح الحرمین را به سختی می‌توان دسته‌بندی کرد و مثلا جزء سفرنامه‌ها قرار داد چون نویسنده کتاب هم تجربیات عرفانی خودش را به اشتراک گذاشته و هم مکان‌هایی که یک حاجی می‌رفته را به دقت توصیف کرده، هم دعاها را ذکر کرده است، انگار شما یک کتاب دعا دارید، هم نقاشی‌نقشه دارد، هم اینکه مکان‌هایی را که توصیف می‌کند به تاریخچه مکان اشاره می‌کند یعنی یک مجموعه‌ای از همه اینها در کتاب آمده است، لذا سخت است بگوییم فقط سفرنامه است و همین باعث تمایز و شهرتش شده است، چون نسخه‌های زیادی از این کتاب داریم.

در مورد محیی الدین لاری، نویسنده کتاب باید عرض کنم ایشان شاعر و متکلم اواخر قرن نهم است. در لار متولد شده، در جوانی به شیراز مهاجرت کرده و شاگرد جلال الدین دوانی بوده است. جلال‌الدین دوانی از چهره‌های برجسته مکتب فلسفی شیراز بوده و از تمام جهان اسلام افرادی می‌آمدند تا در مکتب او تحصیل کنند. محیی الدین یکی از این افراد بوده است. محیی الدین لاری تحت آموزه‌های دوانی به یک متکلم میانه‌رو تبدیل می‌شود که تمایلات صوفیانه داشته و سنی‌مذهب بوده است. در عین حال که سنی‌مذهب بوده احترام ویژه به امامان شیعه داشته و آقای رسول جعفریان او را ذیل سنی‌های دوازده امامی طبقه‌بندی می‌کند. این احترام به ائمه در شعر ایشان هم قابل مشاهده است. شعرش متاثر از جامی بوده و اتفاقا با جامی مراوده داشته است.

تاریخ نگارش فتوح الحرمین

پژوهشگران در مورد تاریخ نگارش فتوح الحرمین بازه زمانی بین 911 تا 914 را پیشنهاد می‌کنند ولی من در ضمن مطالعات خودم به یک پیشنهاد متفاوت رسیدم. ما یک بیت در فتوح الحرمین داریم که این بیت نشان می‌دهد زمانی که فتوح الحرمین گفته شده است، لاری از ایران به سمت بیت‌الله الحرام مهاجرت کرده بوده است. همچنین لاری در این بیت به دیر خراب و اضطراب خودش اشاره می‌کند. اگر بخواهیم زمانه‌ای که لاری در آن بوده را ملاحظه کنیم به سال 903 هجری برمی‌گردیم. لاری شاگرد دوانی بوده و رابطه نزدیکی با دوانی داشته و دوانی هم با حاکم شیراز رابطه خوبی داشته است. همچنین با حاکم تبریز هم رابطه نزدیکی داشته و مدتی مهمان حاکم تبریز بوده است. می‌توانیم فکر کنیم محیی الدین لاری هم با جلال‌الدین دوانی در تبریز بوده است.

در سال 903 حاکم شیراز اموال جلال‌الدین دوانی را مصادره می‌کند و این امر باعث می‌شود جلال‌الدین لاری از شیراز دور شود و به شهرهای دیگر برود. در سال 908 حاکم شیراز عوض می‌شود و جلال‌الدین تصمیم می‌گیرد به شیراز برگردد ولی نزدیک شیراز فوت می‌کند. از آن طرف شاه اسماعیل صفوی در سال 907 هجری تبریز را تصرف می‌کند. وقتی تصرف می‌کند مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی اعلام می‌کند. بعد شاه اسماعیل شروع به گرفتن بقیه نقاط ایران می‌کند در سال 909 شیراز را تصرف می‌کند. شاه اسماعیل به تصرفات خود ادامه می‌دهد تا در سال 916 تمام نقاط ایران غیر از خراسان را تصرف می‌کند و مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام می‌کند.

در این شرایط علمای سنی در این فرآیند یا کشته می‌شوند یا به کشورهای اطراف مهاجرت می‌کنند. خیلی از آنها هم به مکه می‌روند و مجاور مکه می‌شوند چون ادامه فعالیت در آن شرایط امکان‌پذیر نبوده است. می‌توانیم تصور کنیم دیر خراب و اضطرابی که در دل لاری بوده است مربوط به این بازه زمانی باشد. بنابراین دوره نوشتن کتاب می‌تواند بین 904 تا 910 هجری باشد. پس محیی الدین لاری در این فاصله زمانی مثنوی را سروده است.

محل سرایش فتوح الحرمین

در مورد محل سرایش فتوح الحرمین در خیلی از تذکره‌ها عنوان شده است که محیی الدین به مکه رفته و در مسیر برگشت این مثنوی را سروده است ولی طبق نظر آقای رسول جعفریان محیی الدین این کتاب را در مکه سروده است. به نظر من هم می‌آید همینطور باشد چون در فتوح الحرمین به دقت مکان‌ها توصیف شدند و حتی روزهای هفته ذکر شده است. با توجه به همه اینها می‌توانیم نتیجه بگیریم حداقل بخشی از کتاب در مکه نوشته شده است که آنقدر دقیق مکان‌ها توصیف شدند.

یکی از خصوصیات فتوح الحرمین وجود یکسری نقاشی در این کتاب است. آقای رسول جعفریان اسم این نقاشی‌ها را نقاشی‌نقشه می‌گذارد چون ترکیبی از نقاشی است و انگار نقشه هم هست. در میان پژوهشگران بحث است که این نقاشی‌ها از اول در کتاب بودند، یعنی وقتی اشعار سروده شده است در کتاب بوده است یا بعدا عده دیگری که این اثر را کتابت کردند فکر کردند اگر نقاشی به آن اضافه شود بهتر است.

به نظرم چون می‌دانیم در قرن دهم بازار مکه بازار فعالی بوده است و گواهینامه حج تولید می‌شده و به زائران فروخته می‌شده و در گواهینامه‌هایی که باقی مانده است مشاهده می‌کنیم تصاویر مشابهی از مسجد الحرام وجود دارد، این امر نشان می‌دهد این سبک از نقاشی قبل از کتاب فتوح الحرمین هم وجود داشته است. البته در این گواهینامه‌ها عمدتا تصور مسجدالحرام و حرم پیامبر(ص) وجود دارد ولی در فتوح الحرمین شما هجده نقاشی می‌بینید و مکان‌هایی که در خود کتاب توصیف شدند نقاشی شده است. بنابراین خیلی از این مکان‌ها برای اولین‌بار به این صورت کشیده شدند و اساسا برای کتب فتوح الحرمین طراحی شدند.